Lesbók Morgunblaðsins - 14.07.1968, Blaðsíða 11

Enn eru Dalvísur á dagskrá
Kr. G. Þorvaldsson:
GLJUFRABUI
ákveðinn foss eða samheiti
Undanfarið hafa birzt nokkrar
greinar í Lesbók Morgunblaðsins um
Dalvísur Jónasar Hallgrímssonar og
er aðalmarkmið þeirra að fá sannan-
ir fyrir um hvaða hérað þær séu
kveðnar, koma þar tveir staðir fram,
Öxnadalur, þar sem skáldið fæddist
og Eyjafjallasveit, sem í er fossinn
Gljúfrabúi, en það nafn er í kvæðinu
kemur þar fram sem oftar, að sitt
virðist hverjum.
Ég ætla ekki að reyna að skera
úr því máli til fuLlnustu, tii þess
brestur mig þekkingu, en mig langar
til að skrifa nokkrar línur um hvern
ig ég hef litið á þetta og benda á
atriði sem mér virðist sé vert að hafa
í huga, en mér virðast ekki hafa ver-
ið tekin til greina.
Ég var barn að aldri þegar ég
fyrst sá Dalvísur og hrifu þær huga
minn, eins og. öll ljóð Jónasar. Eg
vissi ekki um hvaða stað þær voru
kveðnar, en nafnið bar það með sér,
að það var um einhvem dal. Það
var einnig ljóst að staðurinn var
skáldinu einkar kær og kom mér því
í hug það mundi vera æskustöðvar
skáldsins og taldi víst að svo væri
og hef lifað i þeirri trú til þessa
dags. Auðvitað hafði ég engar sann-
anir fyrir þessu og hef ekki enn. Ég
mun þá líklega ekki hafa vitað hvar
Jónas var fæddur og enn hef ég
ekki hitt mann sem þar var kunn-
ugur. Sannanir vantar algerlega, en
líkurnar eru miklar.
Það hefur verið svo um flesta menn
að þeir höfðu sérstaka ást á þeim
stað, sem þeir léku sér börn og þó
menn flytji þaðan og búi langdvöl-
um á fjarlægum stöðum og þeir verði
þeim kærir, þá gleyma þeir ekki
bernskustöðvunum, en vitja þeirra
iðulega. Hjá mörgum eru sérstakir
blettir sem við eru tengdar ljúfar
minningar, sem aldrei gleymast. Það
væri fjarstæða að hyggja að Jónas
hafi þar staðið að baki annara. Ég
hygg frekar hið gagnstæða.
Eg hygg að bernskustöðvar Jónas-
ar hafi lítið breytt heildarsvip frá
hans dögum, aðalbreytingin mun
vera í nýbyggingum og jarðræktmeð
nútíma tækjum, að öðru leyti mun
svipurinn hinn sami og hafi fossinn,
sem hann nefnir, verið þar, þá er
hann 'þar enn með sama svip og lítt
breyttu umhverfi. Þeir sem þar búa
eða þangað koma eiga því hægt um
hönd að athuga hve mikið Dalvísur
íýsa því.
Mér virðist að þeir sem ritað haf?
um þetta skoði nafnið Gljúfrabúi í
Dalvísum nafn fossins, en ég hef
frá því fyrsta litið á það sem ein-
falt nafnorð, enda hafði ég þá ekki
heyrt nafnið á fossinium syðra og
þegar ég nú ies síðustu grein Bryn-
jólfs Stefánssonar, þar sem mér virð
ist hann færa lítt hrekjanleg rök
fyrir því að fossinn var þá kallaður
Gljúfrabúi og Jónas gat því ekki
þekkt hann undir öðru nafni. Gljúfra
búi þ.e. sá sem í gljúfrinu býr.
það á fylli'lega við fossinn, hann er
sem einvaldskonungur í farvegi sín-
um. Þetta gæti einnig átt við þær
dularverur, sem mikill fjöldi þeirra
tíma trúði að byggi í klettum og
björgum, en svo er ekki hér.
Ég þekki hliðstætt dæmi þessu. í
Ijóði sem flestir kannast við, er
fyrsta erindið þannig:
Þar fossinn í gljúfranna fellur
þröng
með flugnið, sem heyrist í grennd,
við bergbúans þrumandi þunglynd-
issöng
ég þögull og hlustandi stend.
Engum mun dyljast að hér er átt
við fossinn, hvað sem hann hefur
heitið, enda kemur það enn ljósar
fram í breytingu er síðar var gerð
á erindinu, breytingu sem ég hef
addrei fellt mig við.
Hér er fossinn kallaður bergbúi,
sem er nálega það sama og gljúfra-
búi, en mönnum getur þótt eiga mis-
jafnlega við umhverfi fossins. Hér er
ekkert sem bendir á hvað hann hét
fossinn er varð þess valdandi að
andinn kom yfir skáldið og þaðorti
þetta fallega kvæði. Það eru víða fall
egir fossar og skiljanlegt er aðhjá
þeim vakni í huga skáldsins hugsan-
ir, sem það lýsir svo fagurlega í síð-
ari hluta kvæðisins.
Þá er að snúa sér suður til Gljúfra
búa í Eyjafjallasveit, sem sumir
hýggja fossinn, sem Jónas nefniir og
þeir skoða nafn fossins, foss með því
nafni mun ekki vera annarstaðar á
landinu og er því eðlilegt að hugur-
inn beinist þangað. Frá mínu sjónar-
miði gæti þetta víðar átt við, ekki
sízt ef það átti við dularvenur, sem
menn töldu búa þar, en höfðu að
líkindum aldrei séð.
Ég er ekki kunnugur þarna en þó
betur en nyrðra á æskuistöðivum
skáldshis, því tvisvar bef ég farið
framhjá Gljúfraibúa, á aiustur og vest-
urleið, er ég ásamt fleimrn fór austur
að Kirkjubæjarklaustri. Gistum við
tvær nætur á Skógum og dvöldum
þar tvö kvöld og tvo daga til hádegis.
Höfðum við góðan tíma til að skoða
hið fagra umhverfi og sáum fossinn
skrýddan regnbogaskreyttum bún-
ingi í ljósi árdegissólarinnar.
Það er margt fagurt að sjá
á leiðinni undir Eyjafjöllum, en menn
njóta þess lítið, þó þeir þjóti fram-
hjá í lokuðum bíl. Á vesturleið bætt
um við úr þessu með því að staldra
við nokkrum sinnum Það voru skyndi
skoðanir, en þó mikil virði.
Öllum mun finnast Gljúfrabúi fag-
ur og einkennilegur, enda mun ekki
annar foss finnast á landi hér í svip-
uðu umhverfi. Feiknamikið víðsýni er
frá fossinum er yfir láglendi að sjá
til austurs, vesturs og sjávar, slétt
land með nokkrum mishæðum. Mér
er óskiljanlegt að þetta hafi nokkru
sinni verið kallaður dalur og ósenni-
legt er, frá mínu sjónarmiði, að Jón-
as hafi kallað kvæði um þetta land
Dalvísur.
Brynjólfur Stefánsson talar um
Markarfljótsdal í þessu sambandi og
hlýtur þar að eiga við svæðið þar
sem Markarfljót rennur neðan við
bæina undir Vestur-Eyjafjöllum. Ég
hef ekki heyrt það nafn fyrr og ekki
veitt því eftirtekt á landabréfum. Eft
ir því sem ég hef vanizt getur þetta
ekiki kallazt daiur fyrr en komið
er upp móti Fljótshlíð.
Skáldið segir: „Gljúfrabúi, gamli
foss, gilið mitt í klettaþröngum".
Vissulega hefur Jónas komið að
Gljúfrafossi og ekki hefur honum
dulizt fegurð hans, en dvalldist hann
nokkru sinni svo lengi nærri honum
að líkindi séu til að hann eigni sér
gilið sem hann rennur í eða er nærri
honum? Eða vita menn til þess hann
hafi eignað sér fagra staði utan
æskusveitarinnar? Ég þekki ekki til
þess. En svo er annað lakara: gilið
fyrirfinnst hvergi. Gljúfrabúi renn-
ur ekki í neinu gili, farvegur hans
er inni í klettaveggnum, en þó með
nokkrum opum fram úr klettunum
og sér maður fossinn gegn um þau
þegar framhjá er farið. Eflaust fell-
ur vatn gegnum þessi op þegar vatn-
ið vex og sennilega verður hann
stundum svo vatnsmikill að farveg-
urinn tekur það ekki allt og afgang-
urinn fellur fram af klettabrúninni.
Það er eins þó gengið sé á báða
vegu frá fossinum, að hvergi sést
glufa sam kalllazt geti gil. Virðist
mér það ekki Jónasi líkt, ef Dalvís-
ur eiga að vera tengdar við þennan
foss.
Ég hef sagt hér skoðun mína á
þessu kvæði og getið þess að ég hef
ávailll't talið það vera uim æsíkustöðv-
ar skáldsins og einnig að ég hef
styrkzt í þeirri trú af umræddium
skrifum. Ég hef ekki öruggar heim-
ildir fyrir þessu og skal því ekkert
fullyrða, en líkumar eru miklar.
Ég hef frá því fyrsta skoðað orð-
ið gljúfrabúi í kvæðinu sem almennt
nafnorð, sem ætti við þann er byggi
í gljúfrinu, en ég sé að margir telja
það nafn fossins. Þessi skoðanamun-
ur hlýtur að hafa í för mér sér
ólíkar skoðanir á fleiru og benda í
mismunandi áttir.
Mér finnst Brynjólfur Stefánsson
færa sterkar sannanir fyrir því, að
móðir skáldsins , sem bjó á æsku-
stöðvunum, sagði vísurnar um þær.
Hann færir einnig full rök fyrir
því að hún mundi hafa fengið þær
frá syni sínum áður en hann dó,
enda mundu fáir unnendur Jónasar
trúa því að hann hefði látið það
lengi dragast. Hann vissi að henni
var kærkomið ljóð um heimahagana.
Hitt gat verið annað, ef það var
um annan, henni kannski óþekktan
stað. Það er trú mín að samanburður
á kvæðinu og æskustöðvunum mundi
benda á hið rétta í þessu máli.
Kristján G. Þorvaldsson
frá Selárdal.
Bn þá vildi mér það til happs að ekk-
ert barefli var mér tiltækt í herberg-
ir.u. Hún hafði séð í gegnum þetta allt.
Þegar ég las fyrir henni bréfið, fylgt
mér í anda alla leiðina og skemmt sér
við að horfa á mig ráðast til morgun-
verka hjá ekkjumanninum á Fælledvej
14c. En ég var hrekklaus íslendingur,
sem ekki gat látið sér til hugar koma
að svona kænska í vistráðningu fyrir-
fyndist í heiminum.
Nokkra daga á eftir var ég miður
mín, þó það kunni að virðast ósennilegt.
Ég sá fyrir mér hina skuggalegu íbúð
á Fælledvej 14c, viðbjó'ðslega ístrubelg-
inn hvíla fram við stokk í innra rúm-
inu og mig út við stokkinn í fremra
rúminu, bæði diskútera saman að morgni
hvað við skyldum hafa til miðdags í
dag, og síðan stúdera hlið við hlið, nýj-
ustu viðburði í Berlingske-Tidende.
Margrét Jónsdóttir skráði.
CROSIET
Framh. af bls. 9.
or Tenhaeff ýtarlega skýrslu um mál-
ið.“ Ekki hefur þetta samt nándar nærri
ævinlega verið gert, og stafar það þá
venjulegast fremur af feimni en vilja-
leysi. Ómenntað fólk hefur ekki komið
sér að því að skrifa svo lærðum manni.
Samt eru við sálfræðistofnunina í Ut-
recht mörg hundruð skýrslur af þessu
tagi, þó gera megi ráð fyrir að engu
færri sé hin tilfellin, sem að engu hefur
verið getið.
Jack Harrison Pollack segist svo frá:
Um hádegisleytið, sunnudaginn 22. júní
1963 var ég að drekka kaffi heima hjá
Croiset, ásamt mági hans og dr Ten-
haeff, þegar síminn hringdi allt í einu.
Croiset svaraði fám orðum hraðmæltur
og lagði síðan tækið á. En þegar hann
kom úr símanum tókum við eftir því, að
sú ró, sem áður var yfir honum, var
horfin. Hann hrukkaði ennið og var
auðsjáanlega þungt hugsi. Þegar ég ætl
aði eitthvað að fara að halda áfram
fyrri umræðum sló hann mig undir eins
út af laginu og sagði á ensku: „Gerið
svo vel að bíða augnablik."
Annars hugar, reyndi hann auðsjáan
lega að gera sér grein fyrir hugskynj-
unum sínum í aðaldráttum, en stóð svo
á fætur og mælti gremjulega: „Það er
ekkert gagn í þessu, ég verð að fara
til Hague strax. Þar er barn, sem er
týnt. Eg gaf þeim dálitlar upplýsingar,
en sé þetta nú betur. Því næst kvaddi
hann okkur í skyndi og ók af stað í
bíl sínum.
Eins og oft vildi verða, var þetta
lítill hvíldardagur fyrir Gerard Croiset.
Klukkan tvö um nóttina hafði lögreglu-
þjónn í Utrecht barið að dyrum hjá
honum til að segja honum frá áríðandi
samtali, sem hann hefði þá átt við lög-
regluna í Nijmegen, fimmtíu mílur í
burt. Tveir bræður voru týndir, annar
átta ára en hinn ellefu. Grútsyfjaður
svaraði Croiset lögregluþjóninum undir
eins í dyragættinni: „Ég sé tvo drengi
sofandi í hlöðu rétt hjá akri, sem er
níu kílómetra frá bóndabæ. Þeir hafa
verið þreyttir af hjólreiðum og sofnað
þarna. Það er engin ástæða til að bera
áhyggjur út af þeim. Þeir munu skila
sér um tíuleytið á morgun“.
Klukkan hálftíu símaði faðir þeirra
þakklátur til Croisets og sagði, að þeir
væru rétt komnir heim, og allt hefði
verið eins og Croiset sagði.
Þetta kvöld aflaði ég mér frekari upp
lýsinga um barnshvarfið í Haag hjá
blaðamanni þar. Croiset hafði haft upp
á barninu, sem engum öðrum hafði tek-
izt og það svo fljótt, að engum hafði
fundizt taka því, að skýra Tenhaefffrá
'þessu.
En fjórum dögum seinna eyddum við
prófessor Tenhaeff öllum seinni hluta
dagsins til að heimsækja G.H.D. van
Woudenberg úr rannsóknarlögreglunni í
Voorburg, sem er 45 þús. manna út-
borg frá Haag til að kynna okkur mál
þassu líkt.
Þriðjudaginn 11. apríl 1963 kl. 4.30
eftir hádegi hafði drengur að nafni
Wimpje Slee horfið og hundruð manna
úr þorpinu höfðu leitað hans. Lögregl-
an fór á mótorbát um Vliet-skurðinn og
lét slæða hann, fékk jafnvel fjölda
marga kafara. Sporhundar lögreglunn-
ar voru settir af stað, og könnuð frá-
ræslugöng borgarinnar, hvað þá annað.
Búið var að leita til ýmislegs fólks,
sem talið var dulrænum gáfum gætt, en
hvorki bar því saman, né virtust ábend-
14. júlí 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS H