Lesbók Morgunblaðsins - 21.07.1968, Page 1

«
HEKMANIM PALSSON PRÓF.:
IMVJAR
SKVRIIMGAR A E4E3LI
ÍSLENZKRA
FORNSAGNA
1
Þeir sem vilja kanna menningaráhrif
einnar þjóðar á aðrar verða að gefa
igaum að töfcuorðum, því að þau gefa oft
furðu glögga vísbendingu um samskipti
manna með sundurleitu tungutaki. Að
þessu leyti hefur íslenzk tunga lengst-
um verið þiggjandi: þau orð sem hún
hefur gefið öðrum eru inæsta fá hjá ara-
grúa af orðum, sem hún hefur þegið úr
öðrum tungum, svo sem latxnu, enskiu
og dönsku. Þó er eitt orð íslenzkt, sem
mun hafa verið tekið upp í allar þjóð-
tungur áifunnar og raunar víðar, en
það er orðið saga. Með því að gera
þetta íslenzka orð að fullrétta þegni í
orðaforða sínum hafa menningariþjóðir
álfunnar viðurkennt merkasta skerf,
sam íslendingar hafa lagt til bókmennta
heimsins: orðið saga er ekki einungis
frægasta orð íslenzkrar tungu, heldur
eru íslenzkar formsögur frumleigustu
bókmenntirnar, sem skráðar hafa verið
á tungum Norðurlandabúa.
Vegur íslenzkra fornsagna með öðr-
um þjóðum hefur aldrei verið meiri en
nú: á hverjiu ári sem Jiíður bætast við
nýjar þýðingar og útgáfur víðs vegar
um heim, og útlendir sérfræðingar á
sviði bókmennta og menningarsögu gefa
þeim sífellt meiri og meiri gaum. Fyrir
nokkrum árum var flest það sem ritað
var af gagni um íslendingasögur er-
lendis annaðhvort á norðurlandamálum
eða þýzfcu, en nú ber ósjaldan við að
fræðimenn fjalli um þær á ítölsku,
frönsku eða rússnesku. Og allmikill
hluti af því, sem er unnið á þessum
vettvangi kemur út á ems'ku, sem leyst
hefur þýzkuna af hólmi að verulegu
leyti. Þessi au'kni áhugi á sögunum er-
lendis mun óhjákvæmilega hafa mikil
éhrif á skilning manna á sögunum
sjálfum: þeim mun fleiri góðir fræði-
menn sem fjalla um þær, þeirn mun fjöl-
hreyttari skýringar á eðli þeirra get-
•um vér vænzt að fá, og þeim mun víð-
ar sem fengizt er við sagnarannsóknir,
þeim mun fleiri hiugmyndum hlýtur að
vera beitt. Því mun óhætt að staðhæfa,
að sú mikla áherzla sem nú er lögð á
slík fræðistörf á eftir að breyta hug-
mymdum manna um sögurnar að veru-
legu leyti. En hér mun ég ekki reyna
að ráða fram úr neinum sp'ádómum um
afleiðingar af framtíðarrannsóknum á
sögunum, heldur einungis að fjaila um
einn þátt, sem skýrzt hefur nokkuð að
undanförnu: þá skuld sem Islendinga-
sögur eiga að gjalda evrópskri menn-
ingu á tólftu og þrettándu öld.
2
Fyrir nokkrum áratugum hófst sú
tízka sem nú mun hafa lagzt niður, að
flokka fræðimenn í tvo hópa eftir hug-
myndum þeirra urn uppruna fornsagna
vorra: annars vegar voru svOkallaðir
sagnfestumenn sem héldu því fram að
sögurnar hefðu sprottið af sjálfum sér
og síðan varðveitzt í munnmælum, og
hins vegar voru svo bókfestumenn, sem
töldu sögurnar vera samdar af einstök-
um höfundum. Skipting þessi er nú orð-
in úrelt af tvennum sökum: í fyrsta lagi
mun sagnfestukenningin enga eða fáa
formælendur eiga sér lengur og má nú
heita liðin undir lok. Og í öðru lagi
hefur komið í ljós, að sumar verstu veil-
urnar í kenningum beggja eru einmitt
atriði, sem enginn ágreiningur var um.
Afleiðingarnar af endurskoðuðum huig-
myndum fræðimanna um eðli fornsagn-
anna hafa meðal annars val-dið því, að
nú er.u komnir fram tveir skólar. Ann-
ars vegar er germanski Skólinn og hins
vegar hinn evrópski. Samkvæmt ger-
manska skólanum (hvort sem menn að-
hyllast sagnfestuna eða bókfestuna) er
hugmyndaheimur fslendinga sagna inn-
lendur, ekki einungis íslenzkur, heldur
af Skandinavískum og germönskum rót-
um. Afstaða slíkra fræðimanna til sagn-
anna er svipuð og hugmyndir þeirra
rnálfræðinga sem neita að fjailla um
tungur nema frá sögulegu sjónarmiði,
enda hefur germanski skólinn goldið
þe,ss, að íslenzk tunga og bókmenntir
hafa einkum verið stundaðar af málfræð
ingum, sem höfðu sérstakan áhuga á
germaniskri samanburðarmálifræðL Og
mönnum hefur oft orðið á að hugsa á
þessa leið: allar germans'kar þjóðir tala
tungur sem eitt sinn fyrir löngu voru
ein og hin sama: á sömu lund má ætla
að igermönsk menning hafi verið ein og
hin sama í öndverðu. Að vísu tíðkaðist
ekki sagnaritun nema á íslandi og lít-
ils hiáttar í Noregi, en sumir skýra það
á þann einfalda hátt að íslendingar
hafi verið frumstæðari en aðrar ger-
maniskar þjóðir og raunar sé sagnalist-
in aríur frá tíð frumgermana. Þótt bók
festumenn leggi nokkuð annan skilning
í þátt arfsagnanna en sagníestumenn,
þá þýkir þeim eigi síður sjálfsagt að
gera ráð fyrir því, að norrænar hug-
myndir úr heiðni ráði miklu um anda
fornsagnanna. Því taka þeir ýmiss kon
ar fyrirbæri í sögunum á svipaðan hátt
og sagnfestumenn. Þurfa menn til að
mynda ekki að lesa ýkja len.gi í ís-
lenzkum sagnaskýringum um undanfar-
in 30-40 ár til að rekast á hugtök á
borð við „hugsjónir hetjualdar“, „ofur-
mátt örlaganna“, „norrænan hetj,uanda“
o.s.frv. Vafalaust má verja notkun
slíkra hugtaka á einstaka stöðum, en
þegar þeim er beitt í því skyni að sýna
fram á að sögurnar séu heiðnar frem-
ur en kristnar, og germanskar fremur
en evrópskar, þá er verið að fara út á
næsta hálan ís.
Samkvæmt evrópska skólanum verð-
ur að kanna sögurnar í sambandi við
heildarmenningu fslendinga á þeim tíma,
sem þær voru dknáð'ar. Með þessu móti
verður að sjálfsögðu að gefa fyllsta
gaum að eðli íslenzks þjóðfélags á tólftu
og þrettándu öld. f öðru lagi er ekki
hjá því komizt, að grundvallarskýring-
ar á sögunum hljóta að verða kristn-
ar. Ef einhver vill halda fram heiðnum
atriðum í sögunum, þá hvilir sönnunar-
byrðin á slíkum manni. Með öðrum orð-
um: oss ber að fjalla um sögurnar sem
kriistnar bókmenntir, þótt sumar þeirra
séu látnar gerast í heiðnu umhverfi.
Evrópsk menning á tólftu og þrettándu
öld var höfundunum að sjálfsögðu
miklu nœr en norræn og germönsk villi-
mennska í heiðnum sið. Þó er hugsan-
legt, að einstök heiðin viðhorf kunni að
haf.a varðveitzt, en aldrei má ganga út
frá þeim sem sjálfgeignum hlut, held.ur
verður einungis að grípa til heiðinna
skýringa þegar kristnar hugmyndir
þrýtur.
3
Astæðurnar fyrir því, hve illa mönn-
um hefur gengið að átta sig á kristnu
eðli sagnanna, eru margar og sundur-
leitar. EðliJegt var, að fslendingar á síð-
eri öldum, meðan þjóðin var undir út-
lendri ánauð, legðu sérstaka áherzlu á
að fegra hugmyndir sínar um forna
gullöld. Slíkri afstöðu hlaut að fylgja
oftrú á sagn'fræðilegu gildi sagnanna,
og þá var skammt til þess, að menn
tryðu á heiðinn boðskap þeirra. Gunn-
ar á Hliðarenda var sannur fulltrúi
heiðinnar menningar að hyggju slíkra
manna. Um frændþjóðir vorar á Norð-
urlöndum og Þjóðverja er það einsætt
að slí'kar þjóðir gátu ekki „eignað" sér
sógurnar með öðru móti en því að gera
þær sem norrænastar og germanskastar.
Þeim mun frumstæðari sem sögurnar
voru taldar, þeim mun auðveldara var
að telja þær samsign kynstofnsins. Er
það og skiljanlegt hvei-s vegna Norð-
mönnum var svo mikið í mun að trúa
gömlum konungasögum: Snorri Sturlu-
son og aðrir íslenzkir sagnamenn á mið-
öldum gáfu Norðmönnum lifandi mynd-
ir af fornri sögu þeirra: án þessara
sagna væri norsk fortíð harla myrk um
mangar aldir, og því þótti sjálfsagt að
trúa þessum sögum.
Oftrúin á sannl.eiksgildi sagnanna hef
ur mjög hamlað því, að menn leigðu ann-
ars konar skilning á hugmyndaheim
þeirra og tilgang. Því hefur hvað eftir
annað verið slegið föstu að höfuðtil-
gangur sagnanna væri að fræða menn
um fortíðina. Auðvelt væri að telja
nokkur dœmi um slikt, en hér skal látið
nægja að vitna til Siigurðar Nordals
‘ Hrafnkatla, 1940), sem telur Hrafnkels
f ögu vera skáldrit, en þó hafi höfundur
ritað hana í þeim tilgangi að hún sé