Lesbók Morgunblaðsins - 28.07.1968, Page 7

orðin í henni sniöin eftir grísku kir’kju-
máli. En ekki er loku fyrir það skotið,
að eitt og eitt orð hjá Wulfila, þýðand-
anum, sé komið úr gömlum kveðskap
þeirra Gotanna (til að mynda: midjun-
gards, ufarliimina — filufaihs, marisa-
iw/s?). í frumniorrænu er þó ndkkuð af
samsettum orðum, í rauninni vonum
fleira. Hér að fráman var getið um
niannanöfn, nafnið Hlewagastir, nöfn
sem byrja t.a.m. á Haþu - Hari -, nöfn
sem enda á — wolafa (þolf.); svo eru
önnur samsett orð, eins og wita(n)daha-
iaiba, wajemarir. Verður vikið að sumu
af þessu hér á eftir. Þegar til eddu-
kvæða kemur, úir og grúir af þvílíkum
orðum. Er það tálsýn, að ættarbragð sé
með þeim og Skáldamáli Hómers? Það
held ég ekki vera. Og mér virðist auð-
sætt, að margt af því sé verk geysi-
hagra orðasmiða.
Vitaskuld mun sjaldan bera við um
samsett orð í þessum kvæðum, að báð-
ir liðir í öðru málinu svari til beggja í
hinu (þetta kemur aftur á móti stund-
um fyrir um keltnesk og germönsk orð).
Sem dæmi má þó nefna gr. homógenés
(gnios, — gonos). gotn. samakuns, ísL
samkynja: gr. homopatrios, íisl. sam-
feöra. Hitt er algengt, að annar liður-
inn svari alveg að merkingu til sama
liðs í hinu málinu. En stundum er lík-
ijigin meiri: annar liður í samsettu orði
er sá sami í þeim báðum. í Ynglingatali
er konungur kallaður goðkynningr, þ.e.
af guðlegum uppruna eða kyni. Orðið
svarar til lýsingarorðsins goðkunnigr,
sem bera má saman við fornenska orðið
godcund (,,divinus“) — svipað orð er
víðar í vesturgermönskum málum —;
hér er fyrri liður hinn sami, en skyld-
lei'ki með hinum síðari. Þetta svarar
nokkurn veginn til gríska orðsins dio-
genes; í fyrra lið er mea-kingin- hin sama
en síðari liður af sama kynþætti. í
Ynglingatali stendur á þessum stað goð
konungr fyrir goðkynningr í sumum
handritum, og er það þýtt í orðabó'k
Clea'sibys diogenés basileus. Stundum er
fyrri liður annar. í sama kvæði kemur
fyrir orðið trollkundr, og 1 trúarlegu
máli eddukvæða ás-kunnr, álf-kunnr,
regin-kunnr (eða — kyndr — kunnigr).
Síðasta orðið kemur líka fyrir í sænsk-
um rúnasteini frá því um 600 (Noleby)
í myndinni raginaku(n)do. f gotnesku
(og að nok'kru leyti í vesturgermönsk-
um málum) koma fyrir orðin guma-
kunds, himinakunds, airþakunds, goda-
kunds o.s.frv. Þó að sum þessara orða
kunni að vera úr kristni, munu önnur
þeirra næsta forn að uppruna. f grísku
er grúi mannanafna sem hafa — génés,
— gnétos (líka — gnótos) að síðara
lið; fyrri liður er breytilegur, en stunid-
um er hann dio — eða þeo — (s.s. goð
— )■
Einhver vanalegasti liður í grískum
einkunnum er polý —. Sagt er, að í
Ilíonskviðu séu eitthvað 75 samsett lýs-
ingarorð sem byrja á þeim lið. í skálda-
málsorðabók (Lexicon poéticum) nor-
rænunnar eftir Finn Jónsson eru eitt-
hvað 41 orð, sem byrja á tilsvarandi
orði fjöl — (auk þess koma fyrir orð-
in fjöl kvk., fjöld kvk., og fjöldi kk.)
f báðum málum byrja mörg mannanöfn
s þessu orði, eða þá samnöfn eða lýs-
ingarorð. Mörg dæmanna úr eddukvæð-
um eru augljóslega smíðar skálda, og
væntanlega er sama að segja um orðin
i Hómerskvæðum. í þessu er þá fólgin
sama skáldlega erfðavenjan. Aftur á
móti mun mjög sjaldgæft, að báðir liðir
séu samsvarandi að mynd (svo sem f jöl-
vitr, polý-ídris, polý-idos, Polý-idos). í
gotnesku kemur fyrir orðið fillufaihs
(síðari liður er skyldur sagnorði, sem
mjög tíðkast í fornnorrænum rúnarist-
um); þetta orð er nákvæmlega hið sama
og sans'krít puru — pécás, og sýnir þá
það orð líka, hve víða samsetningarorð-
ið fjöl — (polý — ) hefur verið kunn-
ugt.
11.
Samlíkingar í kvæðum Hómers, hinar
fjölbreytilegu og unaðarsamlegu myndir
úr lífi manna og náttúru, eru vitaskuld
harla forvitnilegar, þær fylgja hetjusög

Samuel Josef Agnon frá ísrael var sem kunnugt er annar tveggja Nóbels-
verfflaunahafa áriff 1966. Hér er samkoma honum til heiffurs í Sendiráffi fs-
raelsmanna í Stokkhólmi. Frá vinstri Villielm Moberg, rithöfundur, Samuel
Josef Agnon, Anders Österling og Gerard Bonnier, hókaútgefandi.
Það var í sannleika
ömurleg stund
Anders Österling segir trá
Sænska akademían er einstakíega
virðuleg stofnun, sem færri en vilja

fá sæti í. Er gjarnan nokkuð lið’ð
á ævi manna, er þeir þykja verðugfr
inngöngu þar og sitja því flestir þar
ekki marga áratugi. Ein undantekn-
ing er þó frá þessu, því að á næsta
ári hefur einn meðlimur Akademí-
unnar átt þar sæti í hiálfa öld, ef
hann lifir fram að öðrum jóluni hér
frá. Þessi maður er Anders öster-
ling, skál'd, gagnrýnandi og rit-
ari Akademíunnar um ]angt skeið.
Hann hefur lá'tið fj'ölda bóka frá sér
fara allt frá því hann debuteraði
1904 með ljóðabók, aðeins tvítugur
að aldri. Á síðasta ári sendi öster-
ling enn frá sér taók, minr.mgabók,
þar sem hann rekur ýmsa atbuyði
áttatíu ára ævi. Anders Österling:
Minnets vágar. Albert Bonniers för-
lag Stockholm 1967. í bÓK þessari
rakur hann einnig mangt frá starfi
sínu sem riltari Sænsfcu akademíunn-
ar og mun mörgum þykja þeir kafl-
ar forvitnilegir.
Österling minnist á Pasternakmálið
í bók sinni og kemst þar m.a. svo
að orði:
„Árum saman hef ég haft það við-
fangsefni að koma fram sem ræðu-
maður á Nóbelshátíðinni og kynna
bókmenntaverðlaunahafana áheyj’end
um. Helztu erfiðleikar þessa viðfangs
efnis eru í því fólgnir, að erindin
þurfa að vera yfirgripsmikil og lielzt
þarf á minna en tíu mínútum að
gera grein fyrir fjölþættum rithöf-
undarferli og rekja ástæður ve rð-
launaveitingarinnar.
Ári-ð 1958, er a.lkunnar, mijög sorg-
legar aðstæður neyddu Boris Paster-
nak til að afþakka verðlaunin, sem
hann hafði áður þegið með einlcegri
gleði, var ekki annað fyrxr mig að
gera en tiilkynna stuttlaga þessi méia
lok. Það va.r í sannleika ömiurleg
stund. Akademían var algerlega á
einu máli um Pasternak/erðlaur in.
Hann hafði fyrr komið til greina
við úthlutun, en þetta ár var skáld-
sagan „Doktor Zjivago" þýðingarmik
ið lóð á vogarskálina. Engin stjórn-
málasjónarmið lágu þessari ákvrið-
un til grundvallar. Ég minnist þess
einnig, að Akademían sendi vingjsrn
legt skeyti t:ll sovézka sendiráðsins í
StokkhóLmi, þar sem frá þess.u var
skýint og hamingjuóskir fram færðar.
Eina svarið var mjög snubbótt bréf
frá sendiráðsfulltrúanum, sem nokkr
um dögum síðar hafði fengið sín fyr-
irmæli. Öldum tilefnisiauss ofsóknar
stríðs að austan skolaði upp að Börs-
húsinu og jafnvel að einkaheimdi
ritara Akademiíunnar í Djiutr.gáixien,
Þegar ég hugsa til þessara æsinga-
daga, er það þó ætíð með falslausri
sannfæringu um, að Pasternakverð-
launin séu í hópi þeirra, sem nezt
hafði verið unnið til af þeim verð-
launum, sem ég hef tekið þátt í að
ákvarða og ber sérstaika ábyrgð á.
Nóg um það.“
Österling hefur frá mörgu öð-u
fróðlegu að segja úr starfsreynslu
sinni í Akademíunni. Hann gefur
stuttar og lifandi lýsingar á ýmsum
féiögum sínum þar, sem lömgu eru
horfnir af sjónarsviðinu, Selmu Lag-
erlöf, Hinrik Schúck, Hjalmar
Hammarskj öld og Per Hailström og
einnig segir hann bráðskemmtilegar
sögur frá kynnum sínum af ýmsurci
verðilaunahöfum. Einkeninijst bókin
af frásagnargleði, léttum stíl og lif-
andi myndum úr ævi höfundar og
löngum kynnum hans af listum og
bókmenntum.
J. H. A.
-I
unni eins og röð smámynda, og varpa
á efnið ljósi eða skugga, vegna samræm-
is eða mismunar við það. Þær eru oft
langar, alltof langar, ef þær væru ekki
svo forkunnar fagrar: þeirra líka
þekki ég hvergi. Samlíkingar eru ekki
alls kostar fátíðar í eddukvæðum, en
munurinn á lengd og fjölda er vitan-
lega geysilegur miðað við Hómerskvæði.
Samlíkingar eddukvæða eru stuttar,
vanalega teiknaðar með fáum strikum,
en mjög öruggu handbragði. Samkvæmt
athugunum C.M. Bowra eru samlíking-
ar vanalega fágætar í frumstæðum kveð
skap. Þessu er líka svo farið til að
mynda í Rollantskviðu. En hvort gamall
skyldleiki veldur því, að bæði Hómers-
kvæði og eddukvæði hafa töluvert af
samlíkingum, er óvíst að vita.
12.
Eitt allra auðsæjasta einkenni á
kvæðum Hómers eru endurtekningar.
Stundum eru það einstakar einkunnir
tengdar við tiltekin nafnorð, stundum
hálfar ag heilar línur, stundum kaflar
lengri eða skemmri. Óefað er þetta runn
ið frá gamalli venju munnlegs skáld-
skapar. Eins og ætla mætti, er þetta vel
þekkt fyrirbrigði úr eddukvæðum, þó
að miklu hóflegar sé með það farið.
Þau eddukvæði, þar sem mest kveður að
þessu, eru Þrymskviða og Rígsþula. Svo
kynlega ber hér við, að ýmsir fræði-
menn hafa haldið því fram, að þessi
kvæði séu ung og hafi sætt áhrifum frá
danskvæðum miðalda, — einmitt af því
£ð þau eru gædd vanalegum einkennum
niunnle.gs kveðskapar. Miklu frekar
mætti spyrja, hvers vegna ekki ber
meira á endurtekningum í öðrum eddu-
kvcéðum.
Stundum má sjá, að fræðimenn setja
endurtekningar orða, fast mótaðra orða-
tiltækja eða vísuorða í samband við þá
hugmynd, að skáld hafi mælt kvæði sín
aí munni fram undii'búningslaust, þegar
þeir ortu, og kvæðamenn hafi ort meira
og minna á þeirri stund, þegar þeir
fluttu gömul kvæði. Um þetta er vant
an dæma, en hitt er hæpið að gera ráð
fýrir, að hvarvetna hafi verið farið eins
að. Og af því að menn hafa stundum
diegið íslenzk dæmi inn í umræður um
þetta mál og ekki farið að öllu rétt með,
þýkir mér hæfillegt að leggja hér orð í
belg. Staðreyndirnar hér á landi eru
vel kunnar, bæði að fornu og nýju. f
heimildum sem mark er á takandi, er
þess ekki getið, að kvæffum sé varpað
fram undirbúningslaust, hvorki eddu-
kvæðum né dróttkvæðum, og um drótt-
kvæði er stundum tiltekið, að menn
ortu þau í einrúmi, en „festu“ þau síð-
an, og er þá væntanlega átt við að festa
í minni; síðan eru kvæðin flutt, og
aðrir námu af skáldunum, að því er
virðist af mikilli nákvæmni. Aftur á
rnóti er oft sagt, að menn hafi ort ein-
stakar vísur undirbúningslaust og af
munni fram í annara manna viðurvisit;
var það þá ein vísa í senn, ýmist með tótt
um eddukvæða eða dróttkvæða, og virð
ist það hafa tíðkazt meira á íslandi.
Þótti það mikil íþrótt að kasta þannig
fram víisuim, og ekki létu menn . sig þá
muna um að viðhafa torvelda háttu, ef
þeim bauð svo við að horfa. Þessi list
er enn tíðkanleg á fslandi, og á það við
nú sem fyrr um einstakar vísur, en hitt
mun ekki tíðkanlegt, að menn hafi kveð-
Framhald á bls. 12.
28. júM 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7