Lesbók Morgunblaðsins - 18.08.1968, Blaðsíða 3

íslensk nútlmaljóðlist 6. hluti
Eítir Jóhann Hjálmarsson
FYRIRHEITNA
LANDIÐ
JÖHANNES ÚR KÖTLUM
Jóhannes úr Kötlum
einhver ljúfasta og hugþekkasta bók
Jóhannesar. Skáldið stendur uppi for-
viöa í veröldinni og veltir fyrir sér:
Hvert á að flýja meðan allt er ógn,
— einskis að vœnta, nema blóðs og
társ,
meðan hið veika kvak eins
kvϚamanns.
kafnar í sjúkum ópum lygi og dárs?
Og hann snýr sér tiil þess, sem lönigium
hefur verið honum athvarf, blómsins í
túninu, húsdýranna, fjallsins, biður í
auðmýkt:
Náttúra, vagga alls og einnig gröf:
yngdu mig, vertu sálar minnar hlíf,
gefðu mér aftur gleði mína og söng,
gefðú mér aftur trúna á þetta líf!
Jóhannes úr Kötlum er í eðli sínu
mjög hefðbundið skáld, en tilraunir
hans til að finna ljóðum sínum nýjan
farveg eru með því þróttmesta, sem frá
ís'lenskiUim skáMum hetíuir komið eftir
síðari heimsstyrjöld.
Fyrstu bækur Jóhannesar: Bí bí og
tolafca, 1926; Álftirna.r kvaka, 1929; og
Ég læt sem ég sofi, 1932, eru að mestu
leyti söngvar smaladrengs: bernsku-
minningar úr Dölum, kvæði um æsku-
ástir og rímæfingar. Ljóðin eru geð-
felld, þau eru ort af heilsteyptum manni
og hjartahlýjum, kliður þeirra er mjúk-
ur og stundum tekst skáldinu býsna
vel upp, einkum þegar það lætur ekki
mælskuna hlaupa með sig í gönur. En í
Ég læt sem ég sofi, kemur í ljós, að
þessi óspillti sveitapiltur ie)r maöur milk-
illa skapsmuna og til alls líklegur. Hann
lætur sig ekki muna um að skrifa opið
bréf til guðs, og þar kemur fram guðs-
afneitun, sem átti eftir að verða svo ein-
kennandi fyrir Jóhannes úr Kötlum.
Skáldið trúir ekki lengur á hinn „gamla
kirkjunnar guð“, en trúhneigð þess er
svo rík, að það sættir sig ekki við hlut-
skipti „heiðingjans illa“ og snýr bænum
sínum til hins „unga ókunna guðs“. I
þessari bók er líka Karl faðir minn,
langt raunsæisljóð um ævi fátæks
bónda.
Samt mun ég vaka, 1935, sýnir greini-
lega að Jóhannes hefur eignast nýja
trú. Hann er orðinn róttækt bylting-
arskáld, ungmennafélagsandinn hefur
breytst í kommúnistíska framtíðarsýn:
Sovét-l'sland,
óskalandið,
— hvenœr kemur þú?
Um markmið þessara tíma, farast Jó-
hannesi þannig orð í erindi _um ljóðlist,
sem hann flutti árið 1959:, ,í kreppunni
milli heimsstyrjaldanna myndast enn ný-
ir ljóðstraumar, einkum að efni til. í
stað þjóðfrelsisbaráttunniar óður er þá
tekin við innlend stéttabarátta sem
brýnir sum skáldin til ádeilu og upp-
reisnar og endureflir þá kröfu um rétt-
látara þjóðfélag sem áður hafði kveðið
við í ljóðum Stephans G. og Þorsteins
Erlingssonar."
í löntgiu órímiuðu ljóði, sem nefmist Vér
öreigar, rekur Jóhannes sögu hins
snauða manns frá upphafi íslandsbyggð-
ar fram til þess tíma, að hann vaknar
og „heimtar rétt sinn til jarðarinnar“.
Ljóðinu ilýkur á þessu erindi:
Eins og Ijóð vort er einfált og auðskilið
og hirðir ekki um rósfjötra rímsins
né fjólublá faguryrði,
heldur sannleikann sjálfan,
eins munum vér berjast til þrautar,
í bróðurlegri, einfaldri alvöru,
unz réttur vor og niðja vorra
til nýs, mannlegs lífs
frelsar
hið fyrirheitna land.
Um leið og skáldið hvetur til stétta-
baráttu, eru því vandamál ljóðsins of-
arlega í huga. í þessum línum kemur
fram stefnuyfirlýsing: ljóðið á að vera
„einfalt og auðskilið", „hirða ekki um
rósfjötra rímsins né fjólublá fagur-
yrði“. Ekki verður því haldið fram, að
íjóð Jótoaininesar hafi á þessu tímiabiili
verið margbrotin eða torskilin, enda
þótt harun hafi verið trúr rósfjötrum
rímsins. En honum er rík í huga sú að-
ferð, sem hann beitir í Vér öreigar.
Ljóðið er epískt í eðli sínu, líkt vel
heppnaðri ræðu á kosningarfundi. Nýj-
ung þess er aðeins rímleysið, sem kem-
ur hér í fyrsta sinn fram hjá skáld-
inu: merki þess, að það er farið að
hlera eftir því, sem er að gerast í ljóð-
list samtímans.
Hafi einhver búist við mikilvægum
breytingum á ljóðrænum vinnubrögðum
Jóhannesar úr Kötlum, ’hlýtur sá sami
að hafa orðið fyrir vonbrigðum þegar
næsta bók hans, Hrímlhvíta móðilr, kom
út 1937. Skáldið lýsir sjálft hvað fyrir
því vakir í upphafsljóði bókarinnar,
Söguhetjur íslands:
í Hliðskjálf ég leita í hljóðlátri þökk,
og heilagur ilmur frá liðinni tíð
mér streymir í mót — það er
minningin klökk
um mœður og feður og þeirra stríð.
Hrimbví'ta móðir er safn söguljóða,
kveðinna í gömlum anda af sannfærð-
um sósíalista, rómantískum í aðra rönd-
ina. Samúð hans er öll með þeim, sem
órétti hafa verið beittir: „þegnar þaign-
arinnar11 eru hans fólk.
Hart er í heimi, 1939, sýnir enn bet-
ur hvar Jóhannes úr Kötlum er stadd-
ur; stjórnmálaleg san'nfæring hans er
uppspretta kvæðanna. Heimsmálin lætur
’hann sig varða, yrkir sköruglega um
spænsku borgarastyrjöldina, hæðnis-
lega um Mússolíni, tárfellandi um Max-
im Gorkí. Eitt ljóðanna heitir Tröllið á
glugganum, órímað og mælskt eins og
Vér öreigar forðum. Skáldið óttast, því:
Herskarar kuldans og myrkursins ríða
um veginn.
Og spyr:
Sefurðu, þjóð mín?
Sefurðu, þegar þú átt að vaka?
Listrænustu ljóðin í bókinni eru þó
þau, sem hefðbundnari geta talist, ein-s
og Er hnígur sól, sem fjallar um þá, ,,er
dóu í draumi um djarft og voldugt æf-
intýr“; Ástarkvæði til moldarinnar, eins
konar ákall til moldarinnar um að end-
urgjal'da ást bóndans tiil hennar;
og Stjörnufákur, söguljóð í ætt við þau
bestu, sem á íslensfcu hafa verið ort. í
því er lýst ör’liögum íslensfcs hests', sem
endar ævi sína í útlendri kolanámu.
Jóhannesi lætur mjög vel að yrkja um
dýr, örlög þeirra verða oft nærtæk og
óh'ugn,a'nleg í ljóðium hans.
Eilífðar smáblóm, sem fcemur út árið
1940, þegar stríðið er í algleymingi, er
Ljóðin í Eilífðar smáblómum eru
styttri, angurværari en tíðkast hjá því
skáldi kreppuáranna, sem á það til að
storka guði og mönnum með hamri sín-
um og sigð. Tónn bókarinnar er til-
beiðslukenndur, eins og skáldið hafi
fundið guð og gleymt auraleysinu:
Vorið í dalnum opnar liœgt sín augu,
— yljar á ný með vinarbrosi Ijúfu.
Eins og þá barnið rís af rökkursvefni,
rauðhvítar stjörnur Ijóma á grœnni
þúfu.
Augasteinn vorsins, lambagrasið litla,
löngum í draumi sá ég þig í vetur.
Guði sé lof, að líf þitt blómstrar aftur,
líkt þeirri von, sem aldrei dáið getur.
Framh. á bls. 10
BALDUR RAGNARSSON:
Hinir
útskúfuóu
Hinir útskúfuðu
beina luktum augum sínum
inn yfir dökk svið draumanna.
Sviplausar ásjónur þeirra
mynda óyfirstíganlega varnargarða
ögrunarlausa, næstum ósýnilega
í grimmri dagsbirtu veraldar.
Bak við vatnshvíta veggina
leggja skuggar hugsana þeirra við hlustir,
bíða átekta
eftir því að skrjáfi í lausnarorðunum
sem þeir hafa lengi þótzt rækta á laun
undir viðkvæmum höfuðkúpum sínum.
Og þótt ekkert gerist
er bið þeirra ekki til einskis,
það munu þeir sannreyna
þegar ljósin dofna
og liðsinnis þeirra verður leitað
utan úr kófinu.
18. ágúst.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3