Lesbók Morgunblaðsins - 18.08.1968, Blaðsíða 11

KATALANAR
OC KATALÓNIA
Framh. af bls. 4
um ljós, eftir Kúbu-stríðið og miasir
þeirrar eyjar 1898, vöknuðu á ný sömu
tilfinningar hjá Katalönum er ráðandi
voru 1640. Kosningasigur nýs stjórn-
málaflokks, „Lliga Regionalista“ 1901,
færði mönnum heim sanninn um það að
katalönsk þjóðernishreyfing var afl sem
taka varð tillit til í stjórnmálunum, og
hófst nú baráttan fyrir sjálfsákvörðun-
arrétti Katalóníu fyrir alvöru. Vísir að
heimastjórn hafði áunnizt 1913, með lög-
um, svonefndum „ley de mancomunidad
es“ en 10 árum seinna svifti Primo de
Rivera, þá einvaldi Spánar, Katalóníu
öllu slíku, og réðist harkalega gegn öllu
er laut að viðleitni Katalana til aðskiln-
aðar og stjálfsstjórnar. Sú stefna de Ri-
vera að snúast gegn hinni hægri-sinn-
uðu „Lliga“ hvatti hinar lægri milli-
stéttir til stuðnings við þjóðernishreyf-
inguna — en þær höfðu hingað til ver-
ið áhugalausar um slíkt — og fæddist
þá vinstri-sinnaflokkurinn „Esquerra
Republicana": framámaður þess flokks
var Francesc (Francisco) Macíá. „Esq-
uerra“ vann stórsigur í bæja- og sveita
stjórnar-kosningunum í apríl 1931, og
tveim dögum eftir sigurinn lýsti Macíá
yfir lýðveldi í Katalóníu. Síðan var
komizt að samkomulagi við spænsku lýð
veldisstjórnina. (Spánn var þá nýlega
orðinn lýðveldi eftir valdaafsal Alfons
os XIII.) og í september 1932 voru í
Madrid samþykkt lög til sjálfsstjórnar
fyrir Katalana, eftir að málið hafði farið
gegnum spænska þingið „cortes.“
Katalónía kom mikið við sögu annars
lýðveldisins á Spáni og einnig í borg-
arastyrjöldinni 1936-39. — Sigur Franc
os 1939 olli því að Katalónía missti öll
sín sjálfsstjórnarréttindi, og stjórnhans
befur verið andvíg hverskonar þjóð-
ernisviðleitni í fylkinu, en af því hefir
leitt a‘ð Katalanar hafa verið einna mest
áberandi í andstöðunni gegn Franco-
stjórninni.
ÍCatalönsk tunga (catalán) er róm-
anskt mál og tala hana 6 milljónir manna
á landsvæði að stærð um 35-36 þús. fer-
km. — Eru það fylkin Katalónía, hluti
af Aragon, Roussillon í Frakklandi, Val
encia-hérað og Balsar-eyjar (Mallorca,
Menorca, Ibiza, Formentera). Geta má
og þess að katalanska er töluð í Alg-
hero-héraði á eyjunni Sardiníu (ítölsk)
en þangað barst hún á 14. öld. — Var
hún ríkismál á ofannefndum slóðum allt
til ársins 1716, og aftur ríkismál Kata-
lóníu frá 1931 til 39. — Hún er enn
daglegt mál almennings í borgum jafnt
og til sveita. Meira en tíundi hluti
þeirra bóka s;m gefnar voru út á
Spáni 1927 voru á katalönsku. 1935
komu út 6 dagblöð á þeirri tungu í
Barcelona.
ICatalanskan er skyld provencölsku
(frönskum dialekt) og spænsku, en all
frábrugðin hvorutveggja, einkum þó
spænsku. — Mállýskur innan kata-
lönsku eru ekki áberandi. Nútímamenn
geta auðveldlega skilið textann á 13.
aldar handritum Raimóns Lull, sem reit
á katalönsku í þann tíð. Tungan virðist
vera sjálfkrafa „áframhald" á latínu
þeirri sem í fyrndinni var töluð í Bouss
illon og mestum hluta Katalóníu: til
annarra landshluta barst máli'ð jafnóð-
um og þeir voru endurheimtir úr hönd-
um Serkja og þeir hraktir á brott á
12 og 13 öld.
Heimildir: A. Griera: „Le domain cata
lan“. Revue de linguistique romane. A.
Barrios: „Historia de Cataluna" o.fl.
FERLECRI FÓTURINN
Framh. af bls. 8
skýrgreiningar við. Hvernig
þessu sambandi er háttað, get
ur hinsvegar leikið tveim tung-
um. Þó lilýtur að vera öruggt
á þessu stigi málsins að taka
það fram að Þórarins-sögnin
liggur ekki til grundvallar
írsku sögnunum. í þeim birtist
eins og kemur skýrar framhér
á eftir, nokkur sameiginieg frá
vik frá sögu Snorra, og í þeim
finnast ekki heldur nein áreið-
anleg smáatriði óviðkomandi
söguþræðinum, sem skoðast
mættu leifar frá íslenzkri heim
ild. Við ættum þessvegna að
geta gengið út frá því, að frá-
sögn Snorra byggi á munnlegri
sögn, seni þekkzt hafi á íslandi
í síðasta lagi í byrjun 13. aldar
og lifi enn í dag á írlandi. Um
það, hvort sagan sé upprunn-
in á íslandi eða hafi flutzt
þangað, er mjög erfitt að segja.
Einsog gerðir sögunnar liggja
nú fyrir, er áreiðanlega freist-
andi að halda, að sögnin hafi
borizt frá írlandi til íslands á
víkingatímanum, Hinsvegar hef
ur það oft komið í ljós, að
vitneskja okkar um vinsældir
og útbreiðslu skemmtisagna eru
af æði skornum skammti. Sá
efniviður, sem aðgengilegur er
í handritasöfnun og prentuðum
sögu- og sagnasöfnum, skortir
nokkuð í þessu tilliti. Sögu-
mönnunum hefur ekki fundizt
vert að telja fram ýmis smá-
ræði, og áliugi skrásetjara og
fræðimanna hefur fyrst og
fremst beinzt að öðrum þáttum
þjóðarskáldskaparins. Að öll-
um likindum er ekki liægt að
búast við því, að sögnin finn-
ist enn á Norðurlöndum eða á
meginlandinu, og þessvegna er
ekki hægt að fara nánar út í
spurninguna um f lökkuleiðir.
Þótt írsku þjóðsagnirnar geti
þannig ekki lijálpað okkur við
að finna viðunandi lausn á
vandamálinu um uppruna og
feril sagnarinnar, geta þær
kannski aðstoðað við endur-
gerð þeirrar munnlegu frásagn
ar, sem Þórarins-sögnin byggir
á.
X
Yfirlit okkar um írska efni-
viðinn hefur sýnt, að þessi ein
falda saga er þó býsna marg-
breytileg í einstökum atriðum.
Af því leiðir, að við getum ekki
gert ráð fyrir að geta endur-
gert í öllum smáatriðum þá
frumnorrænu þjóðsögu sem
ætla má, að Snorri hafi byggt
á. Auk þeirra tilbrigða, sem
birtast í írsku sögnunum, verð-
um við einnig að reikna með
atriðum, sem komið liafa
vegna yfirfærslu til í öllu til-
liti svo sérkennilegra staðhátta
sem á íslandi. A þeim sjö hundr
uð árum, sem skilja á milli
Snorra og írsku sagngerðanna,
gctur sögnin líka hafa breytt
sér á annan hátt. En saman-
burður gerður af varkárni þarf
að þeim sökum ekki að verða
árangurslaus. Þvert á móti ætt-
um við að hafa möguleika til
þess að endurgera aðalatriðin
og vissa þætti í þjóðsögu
Snorra. Jafnvel hin almenna
vitneskja um lögmál og tilhneig
ingar munnlegrar frásagnarlist
ar, sem við höfum öðlast með
rannsóknum okkar, gefur okk-
ur vissa punkta, þegar um er
að ræða að greina munnlega
forsögn frá einhverju sem gæti
verið bókmenntaleg viðbót eða
fágun höfundarins. Þegar mörg
atriði benda í sömu átt, ættum
við að vera komin allnærri
sannleikanum.
Við hefjum því samanburð-
inn með því að gaumgæfa viss
atriði sem mikla þýðingu hafa
fyrir gerð atburðarrásarinnar,
og flytjum okkur síðan yfir til
umhverfis- og persónulýsinga
og frásagnarstils, en á því
sviði liggja tækifærin fyrirhöf
undana til þess að setja mark
sitt á munnlegu frumsögnina.
XI
Líkingin milli ýmsra eða
nærri því allra írsku sagngerð
anna og sögu Snorra bendir
sterklega til þess að í frumsögn
þeirra síðari hafi einnig verið
tvær aðalpersónur og sú þeirra
sem Iægra var sett í mannfélag
inu, hafi haft vanskapaða fæt-
ur. Af sömu ástæðum er hægt
að gera ráð fyrir því, að sam-
kvæmt frásögninni hafi annar
fóturinn vakið athygli — án
efa liefur það átt sér stað inn
anhúss — og að það hafi leitt
til veðmáls um, livort ekki
fyndist ljótari fótur, en hinn
lýtti hafi þá þegar í stað rek-
ið fram hina löppina, sem auð
vitað var sýnu ljótari.
Það er þó öllu erfiðara að
henda reiður á því, hvort ís-
lenzka þjóðsagan hefur látið
annan fótinn opinberast með
því að söguhetjan sparkar af
sér sængurklæðunum og einnig
látið aðgreiningu fótanna felast
í því, að annan vantar stórutá,
einsog frásögn Snorra gcrir.
Hvorugt þessara atriða á sér
fullkomna samsvörun í írsku
gerðunum. Það er og óhætt að
segja, að bæði þessi smáatriði
eru meistarasmíði. Það fyrra
veitir óviðjafnanlega ástæðu til
þess að bera skárri fótinn en
fela liinn, þar til síðar. Það
væri þó nokkuð fljótræðislegt
að álíta vegna þessa, að þarna
sé um stílfágun Snorra að
ræða. Einsog fram hefur komið
hér að framan, er „svefnher-
bergissviðið“ álíka snilldarlega
notað í írsku gerðinni nr. 2,
þar sem háttatíminn er nýttur
í stað morgunstundarinnar. Það
er og athyglisvert, að þessi
írska gerð er sú eina þeirra,
þar sem mismunur fótanna ligg
ur í tánum. í henni er þó önnur
stóratáin mun lengri en liin, en
í frásögn Snorra vantar aðra
þeirra gersamlega. Með þetta í
huga sýnist mér sennilegra, að
bæði þessi atriði hafi verið í
íslenzku sögninni heldur en að
þau hafi bætzt við á hinu bók-
menntalega stigi.
Táleysið í Þórarins-frásögn-
inni hefur hinsvegar alveg sér
staka þýðingu: A þessu atriði
reisir Snorri hina tvöföldu úr-
lausn. Þórarinn álítur sig hafa
unnið veðið, þar sem stórutáar
laus fótur verður í hans augum
ferlegri en hinn, en konungur
svarar, að fótur með fimm van-
sköpuðum tám sé örugglega ljót
ari en fótur með aðeins fjórum
slíkum og slær því föstu að sig
urinn sé sinn. Þessi fágaði og
velhugsaði þáttur á engan sam
svarandi í írsku gerðunum. Það
leiðir og vissar líkur að því,
að um sé að ræða endurbót í
frásögn Snorra, en gera verður
sér ljóst, að ályktanir „ex sil-
entio“ eru engin sönnun, þegar
efniviðurinn er eins lítill og í
þessu tilviki. Einnig er hægt
að hugsa sér, að fyndni sú,
sem birtist í svari konungs, sé
meiri orðlist en vandi er til í
munnlegum frásögnum og að
hún beri meiri keim af þeirri
launfyndni, sem finnst víða í
verkum Snorra. Það liggur þó
í hlutarins eðli, að slíkir dóm-
ar eru talsvert lilutdrægir. Það
er einnig greinilegt, að Þór-
arins-sagan inniheldur einnig
viss atriði, sem þjóðsaga, er
venjulegast tekur málstað fá-
tækra og kúgaðra, þolir tæpast:
konungur gengur með sigur af
hólmi yfir alþýðumanni. Þess-
vegna er, einsog auðsætt virð-
ist, tvöfeldnismótívið nauðsyn
legt fyrir atburðarásina í sög
unni utanum sögnina, en hún
hefur án efa ekki verið tengd
þjóðsögunni áður. Þórarinn
verður að tapa veðinu svo að
konungur fái átyllu til þess að
láta liann flytja Hrærek til ís-
lands. Með allt þetta í huga er
mjög sennilegt, að tvöfeldnis-
mótívið hafi aldrei þekkzt í ís-
lenzku gerðinni og að það sé
einn þátturinn í bókmenntalegri
byggingu verksins.
Niðurlag í næsta blaði.
18. ágúst.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS H