Lesbók Morgunblaðsins - 25.08.1968, Qupperneq 3

íslenzk nútlmaljóðlist 7. grein — Eftir Jóhann Hjálmarsson
Sama ár og Sól tér sortna, kom út,
birtust í Tímariti Máls og menningar all
óvenjuleg ljóð undir dulnefninu Anon-
ymus. Þessi „órímuðu ljóð“ héldu áfram
að birtast í tímaritinu, vöktu forvitni
og oft andúð fyrir nýtískulega fram-
setningu. Huldumaður þessi virtist
koma úr hópi ungra skálda, sem voru
farin að brydda upp á ýmsu nýju, en
margt benti þó til þess að skáldið væri
enginn unglingur. Anonymus hætti ekki
að pirra ljóðeyra landa sinna, gaf út
1948 ljóðaþýðingar, sem hann nefndi
Annarlegar tungur, og þótti þá mörgum
nóg komið af framandleik, ekki síst
gömlum aðdáendum Jóhannesar úr Kötl-
um. Mikil var því undrun manna þegar
það vitnaðist að Anonymus var enginn
annar en Jóhannes, og 1955 komu „ó-
rímuðu ljóðin“ út í stórri og þykkri bók:
Sjödægru. í eftirmála segir skáldið:
„Vera má að einhverjir virði mér til
fordildar einnar jafnt form sem efni þess
arar bókar. Og einn kann að sakna
stuðla, annar stéttabaráttu, hinn þriðji
skáldskaparins sjálfs. En hitt er jafn-
satt fyrir því, að öðruvísi gat ég ekki
ort á þessu stigi málsins — og tjóar því
lítt um að sakast."
Jóhannes úr Kötlum þurfti ekki að
blygðast sín fyrir Sjödægru, því án efa
er hún auðugasta bók hans. Enginn,
sem les bókina getur því „saknað
skáldskapar", vilji hann sjá og heyra.
Kristinn E. Andrésson hefur sagt um
Sjödægru, að hún sé „fullkomnasta verk
Jóhannesar“, og hann talar einnig um,
að Jóhannes hafi „tekið eldvígslu ný-
tízku ljóðlistar" eftir heimsstyrjöldina.
Þýðingarsafn Jóhannesar, Annarlegar
tungur, sýnir að hann hefur gerst víð-
lesinn í ljóðlist álfunnar, og vafalaust
hafa ljóð ungra íslenskra skálda,
sem hann tók af föðurlegum skilningi og
með vinsemd, haft þýðingu fyrir hann
þegar hann var að skyggnast um í heimi
Ijóðsins. Mest er þó um vert hvílíkt
fagnaðarefni þessi ljóð skáldsins er>u,
hverju þau hafa komið til leiðar í skáld
skap þess.
Jóhannes yrkir um „rímþjóðina", sem
á myrkum tímum lagði metnað sinn í
sléttubönd, klauf þrá sína í stuðla, og
gekk við höfuðstaf til sauða.
Loks opnaðist veröldin mikla
og huldan steig frjáls út úr dalnum
— Þá sökk hennar rím eins og steinn
með okinu niður í liafið.
Samlíkingin um rímið er að vísu
leikur ljóðamanns, en engu að síður er
sannleikur í henni fólginn. Frjálst ís-
-land veitir skáldum sínum frelsi til að
fara sinna eigin fei-ða, varpa því hefð-
bundna fyrir borð, gerist þess þörf,
verði reynsla þeirra með því tjáð á
eðlilegri hátt.
En þótt Jóhannes úr Kötlum eigi það
til, að leggja að jöfnu ok og rím, er
hann sjálfur of rótgróinn í gömlum ís-
lenskum skáldskap til þess að geta sárs-
aukalaust iðkað nýja ljóðagerð. í Sjö-
dægru eru mörg kvæði, hefðbundin að
efni og formi; og einnig þegar hann er
sem ferskastur gleymir hann ekki tengsl-
um sínum við „þjóðlega hefð“, eins og
til dæmis Ferskeytlur vitna um:
Rennur gegnum hjarta mitt
blóðsins heita elfur:
upp í strauminn bylta sér
kaldir sorgarfiskar.
Út um tálknin japla þeir
þungum svörtum kvörnum
þar til eins og kolabotn
undir niðri verður.
Sit ég við hið rauða fljót
— stari niðrí djúpið
þar sem Gleði dóttir mín
liggur nár í myrkri.
Hér vantar ekkert á nema rím og
stuðla til að um venjulegar ferskeytl-
ur sé að ræða. Aftur á móti er mynda-
valið annað en tíðkast í ferskeytlum al-
þýðuskálda, sem láta venjulega hóf-
semina ráða í vali orða og líkinga.
Sorgarfiskar Jóhannesar eru engir
hversdagsfiskar, heldur er merking
þeirra táknræn og öfgum mögnuð til
þess að harmurinn, sem ljóðið lýs-
ir, verði nærtækari, áþreifanlegri:
þar til eins og kolabotn
undir niðri verður.
Seinasta „ferskeytlan" minnir á þjóð-
kvæði, enda yfirgefur þjóðkvæðatónn-
inn ekki skáldið; sum ljóðin eru aðeins
dansar nýs tíma. Það leynir sér ekki
heldur, að skáldið hefur kynnst austur-
lenskum þjóðkvæðum og vísum. Eða
hvaðan er hann ættaður, þessi hreini,
viðkvæmi tónn:
Enn er mér í minni þá ég sat svo lítill
á flauilsgrœnni mosaklöpp
og blámi augna minna
og blámi himinsins
mœttust í tíbránni:
hversu hann iðaði og skalf
þessi fíni gagnsœi silkivefur
sem tilvonandi brúður min hafði ofið
úr draumi móður sinnar
með ósýnilegum geislafingrum.
(Bernska)
Eins og oft áður á Jóhannes auðvelt
með að ná tökum á lesandanum þegar
hann dregur upp einfalda mynd, lýsir
afmarkaðri hugsun, eins og þetta stutta
ljóð, líkt og klappað í berg, sýnir:
Mín fjöll eru blá
mín fjöll eru hvít
lífsins fjöll
við dauðans haf.
Mín fjöll
eru sannleikans fjöll
blátt grjót
hvítur snjór.
Mín fjöll standa
þegcr lygin hrynur
min bláu fjöll
mín hvítu fjöll.
(Fjöll)
Að vísu er hægt að spyrja „fávisku-
spurninga“ eins og þessara: Fjöll hvaða
sannleika á skáldið við? Hvaða lygi
hrynur? Eða er hér einungis um lof-
söng til íslenskrar náttúru að ræða?
Spurningarnar sýna aðeins hvað jafn-
vel lítil og óbrotin ljóð geta verið marg-
ræð.
En þótt heimur Sjödægru sé oft ynd-
islega léttur og leikandi, á hann líka
til myrkar hliðar. í Atómljóði að harid-
an, segir skáldið:
Samvizka heimsins logar í þyrnirunni
en þyrnarnir geta ekki brunnið
einungis rósirnar
Byltingarskáldið hefur enn ekki sofn-
að á verðinum, enda þótt það leyfi sér
að bregða á leik stöku sinnum, rétt eins
og heimurinn sé orðinn góður. Hann er
enn fús að hvetja til baráttu:
Séum vér dauðir þá erum vér dauðir
og myrkrið og þögnin ríkja í vorri gröf
— en séum vér lifandi þá hrópa
eldurinn og stormurinn
á jörð og haf
og vort líf.
(Úr Hann er kominn)
„Baráttuljóð“ Jóhannesar í Sjödægru,
eins og ljóðið, sem þetta erindi er tekið
úr, og enn fremur Kalt stríð, eru ólík
þeim þjóðfélagslegu ádeilukvæðum, sem
skáldið orti forðum. Þessi ljóð eru
myndrík í ætt við særingar, en áður
stóð mælskan og umbótaviljinn oft í
vegi fyrir skáldskapnum. í Fyrstu bók
Sjödægru og þeirri sjöundu er raunar
að finna dæmi um það sama. Skáldið
Framh. á bls. 4
Nína Björk Árnadóttir:
Vindar báru
mér fregn
Vindar báru mér fregn
þú værir ekki lengur hér
Ég spurði þá
hvar þú værir
þeir þögðu
alveg um það
ég spurði stjörnur
þær undruðust
spurði regnið
það varð leyndardómsfullt
spurði mánann
hann brosti
Ég vissi
þú kæmir ekki.
25. ágúst 1068
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3