Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.1969, Blaðsíða 13

ÞJOÐOFSBREYTINGIN
[Það gerðist nú samfara þessu,
sem nú hefur verið rakið, að
þjóðlífið ailt gerbreyttist og
varð mjög andlyriskt. Þjóðin
sneri sér frá kveðskaparsýsl-
inu, sem hún hafði stundað um
aldir og fór að hyggja sér hús,
rækita landið og sækja útá mið-
in og það lögðu allir nótt við
dag. Hér var engin forréttinda-
stétt, sem gat vakað við að lesa
meðan lýðurinn vakti við
vinnu, heldur byggðist allur
bóklestur á tíma almennings til
lestrar. Heyskapartíminn og
vertíðin eru ekki bóklestrar
árstímar og eins er um þau
skeið í lífi þjóða, þegar upp-
bygging er mikil og meiri vinna
í landinu en fólkið getur ann-
að. Við þetta bættist aukin
starfsemi útvarps, og blaða,
sem juku mjög fjölbreytni í
efni og tóku sífellt meiri tíma
af frístundum fólks til lestrar
og fræðslu. Hljómleikahald
jókst og ofvöxtur hljóp i mynd
listar sýningar, tvö leikhús
störfuðu af kappi og margt
fleira varð nú til að glepja fyr-
ir og eyða frá ljóðinu og
'skáldverkinu þeim fáu næðings
stundum sem sívinnandi þjóð
hafði aflögu til slíks lesturs.
MENNINGARSTOFAN
Við erum nú komin þar í
sögunni, að þjóðin er orðin af-
huga bókmenntum fyrst vegna
stjórnmála, siðan vegna form-
deilu og samskipta við Svía og
loks vegna breyttra þjóðfélags-
hátta og er orðin heltekin af
sænsku menningarsnobbi.
Nú er það gamla sagan, að
þegar trú eða menning er
dauð í hjartanu er tekið að
reisa ölturu og turna og þeim
mun hærri, sem hjartað er fjær
því að vera með í leiknum.
Þetta er alkunn friðþægingar-
árátta. Okkar þjóð hafði um
aldir dýrkað skáld og skáld-
skap og átti þessu hvoru-
tveggja skuld að gjalda, nú
skammaðist hún sín fyrir að
vera orðin hundleið á hvort-
tveggja, enda þótt það væri
fremur sök skáldanna en henn-
ar. Skáldin og menning-
arsnobbarar en þessir tveir að-
ilar tóku höndum saman eins
og síðar verður rakið, ráku
harðvítugan áróður og töluðu
um peningalýð, sem ekki skildi
list. í þessum umbrotum kom
menningarstimpilshugtakið að
góðu liði. Menn sögðu við Rík-
ið, og þurftu þess nú reyndar
ekki, því að þar höfðu menn
áttað sig, ætlið þið að láta
stimpla okkur skrælingja útum
allar jarðir fyrir það, að við
kunnum ekki að meta skáld —,
okkar bezta útflutningsvara eru
bókmenntir en ekki skreið, og
þar fram eftir götunum. Það
voru nógir aurarnir og nú var
■tekið til af krafti að reisa menn-
ingarstofuna, sem fyrr hefur
verið nefnd og ekki aðeins með
skáldum, heldur allskonar pó-
tendátum í öðrum listgreinum,
sem landslýðurinn kunni engin
skil á, ekki einu sinni að nefna.
Þar sem mikið lá á, að heim-
inum yrði ljóst hvílík menn-
ingarþjóð byggi hér, lenti allt í
graut í patinu við að hrófa
upp innréttingunni í menningar-
stofunni, og ægði þar saman
höfrum og sauðum, góðmálmum
og eftirlíkingum, verðugum og
óverðugum. Að hinni sænsku
fyrirmynd fór islenzki snobb-
arinn að uppgötva snillinga og
snillingur dagsins var ævin-
lega meiri en snillingur gær-
dagsins. „Bezta bók, sem skrif-
uð hafði verið á íslenzku,“
kom út sem árbók og nú erum
við fyrir löngu komnir uppyfir
það gæðamat sem innanlands
er þekkt og farnir að tala um
„heimsbókmenntaverk,“ það
kom í fyrra, sennilega verður
það vetrarbrautarverk í ár,
eða eitthvað annað utansól-
•kerfisverk.
Listamennirnir ýttu sjálfir
undir við innréttinguna með
háværum kröfum um meira
stáss í stofunni, hver og einn
þeirra reyndi að krækja sér í
góðan og áberandi stað og
héldu uppi langloku tali miklu
og stundum yfirskilvitlegu um
listir, einkum fyrir unglingum
og kölluðu þetta og kalla, list-
kynningu, með þeim afleiðingum
að svo má heita að ekki einn
einasti menntamaður úr skóla
snúi sér að skáldskap, nema
rétt á kynþroskaskeiðinu, þeg-
ar allir yrkja.
Þegar svo var komið að öllu
máli skipti að geta bent á sem
flest skáld á vegg, urðu til
skáldin án verkanna.
Ungir menn létu sér vaxa
skegg, og tilkynntu á torgum,
að þeir væru skáld eða lista-
menn, og nokkrir jábræður
tóku undir herópið og síðan
komu borgararnir og menning-
arsnobbararnir og sögðu, að
það vantaði enn skáld á hillu
í stofunni. Allir vonuðu að tím-
inn leiddi í ljós, að þeir hefðu
orðið fyrstir til að uppgötva
snillinginn, og myndi þá geyma
nöfn þeirra gullnu letri á
spjöldum sögunnar um leið og
snillingsins.
Þar sem enn er verið að inn-
rétta stofuna er ekki hægt að
rekja söguna lengra af þeirri
starfsemL
TÁNINGADÓMSTÓLLINN
Á hinu pólitíska tímabili
bókmenntanna blómstruðu að
sjálfsögðu pólitískir ritdómar,
en á formdeilutímabilinu skrif-
uðu afturúrstefnumenn um aðra
afturúrstefnumenn, framúr-
stefnu- um framúrstefnumenn
og síðan voru kunningja rit-
dómarnir en þeir urðu um skeið
hrein plága.
Eftir að bókin var orðin
gjafavara í desember fjölgaði
ritdómum og ásókn á dagblöð-
in varð gífurleg. Þau urðu á-
hrifamesta auglýsingatækið þar
sem sölutíminn var naumur og
tímaritin, sem áður höfðuhelzt
birt ritdóma þóttu of seinvirk.
Menn kepptust við að koma
loflegum ritdómi um sína eigin
bók í blöðin í tæka tíð. Þett#
var orðið ófremdarástand og
forráðamenn blaðanna þreytt-
ust á ásókninni enda nóg að
gera með plássið fyrir stjórn-
málaþrætur.
Blöðin gripu loks til þess
ráðs að fastráða sér ritdómara
og var það meint svo, að það
yrði til bóta bæði fyrir blöð-
in og bókmenntirnar. Það
reyndist fylgja böggull skamm-
rifinu. Hugmyndin var góð en
framkvæmdin mislukkaðist.
Blöðin fylgdu nefnilega þeim
aldaranda, að frjálslyndi sitt
sýndu þau bezt með því að velja
sér unga menn til starfans.
Tími táninganna var að renna
upp á öllum sviðum og ekki að-
eins í listum. Táningarnir
heimtuðu að þjóðinni væri ekki
lengur skift eftir atvinnu
stéttum eða kynjum heldur í
eldra og yngra fólk. Þjóðfélag-
ið er hrætt við táninga sína,
og í stað þess sem áður var, að
þeim var sagt að þegja og
‘halda sér saman, þegar full-
orðið fólk talaði, þagnar nú
fullorðna fólkið, þegar táning-
arnir tala.
Ungir framúrstefnumenn
voru valdir til að ritdæma þetta
litla, sem gert var í landinu.
Það var auðvitað, að ungir
menn hefðu hvorki lesningu né
skaplyndi til að dæma bækur,
enda mótuðust dómar þeirra af
andúð eða samúð fremur en
skilningi. Þeir völdu mönnum
nöfn eftir geðþótta sínum, og
sögðu, að þessi væri skáld en
hinn væri ekki skáld, ungir
menn eru sjaldan að tvinóna
neitt við hlutina. Þeir tóku
rígfullorðin skáld af annarri
kynslóð hiklaust til bæna lýstu
þeim og skilgreindu með furðu-
legu tali, svo að gamlingjarnir
vita nú ekki lengur um hvern
er verið að ræða, þegar þeir
sjá ritdóm um sig sjálfa og
spyrja hissa, hvaða náunga sé
verið að skrifa um. Engir ó-
bótamenn á íslandi, nema skáld
og listamenn eiga líf sitt undir
táningum 1 dómarasæti. Samt er
nú þetta skárra og snöggtum
skárra en pólitísku ritdómarn-
ir fyrr og síðan kunningjarit-
dómararnir. Þeir þora þó að
tala þessir ungu menn þó að á
ýmsu leiki um þekkinguna og
innrætið.
Af gömlum blöðum
Eramh. af bls. 7
Málfundafélaginu Óðni fyrir
tiistilli sama manns. Ég hafði
þó verið dyggur smali, ' en
hann varð öskuvondur og hef-
ir ekki heilsað mér síðan. Ann
ars er Birgi um margt beziti
drengur og vel fær, en hann
er af þýzkri ætt og vill vera
hamar.
Og nú er ég sviftur beztu
skemmtuninni, sem ég hafði, að
rífast og_ skammast og gera aðra
vonda. Ég hefi misst heyrnina,
og þá verður maður svo bjálfa-
legur. En þetta er svo sem
mátulegt á mig fyrir syndug-
an munnsöfnuð.
Ég var skrifari hjá Filist-
eum, þegar þeir voru blank-
ir. Ég var fasteignasali á hækj-
um, tók hæst 1%, en stundum
lítið. Ég skrifaði samninga og
bréf fyrir þá heilfættu, eng-
inn borgaði mér betur en Elías
Lyngdal, þar sem voru 25 krón
ur. Ég lét aðra ráða þóknun-
inni og skrifaði stundum fyrir
miskunnsemina. Svo fór ég að
ljúga í skattana eftir 1940 og
grét fyrir þá, sem áttu bágt
og ekkert gátu borgað. Eitt
framtal skrifaði ég fyrir synda
sel, sem hann átti ekki skilið,
hann gat borgað. Ég sagði, að
hann mæbti ekki koma aftur
og þá leitaði hann uppi snjall-
asta löggilta endurskoðandann,
sem býr ti'l listlega pappíra.
Kristur var ekki óánægður
með tollheimtumennina, og ég
get ekki sagt annað en gott um
þá á Skattstofunni. Allt, sem
nokkur sanngirni var í tóku
þeir til greina, og sumir grétu
með mér yfir bágindum náung-
ans. Þeir sögðu mér að vísu,
að allt væri lýgi, sem ég segði,
og mér datt ekki í hug að mót-
mæla, en sagði auðvitað og hló
framan í þá. Og þá hlógu þeir
líka og voru vinir minir. Ég
hefi svo sem reynt að vinna
mig í áliti hinumegin.
Natan langafi var 33 ára þeg
ar hann var drepinn, og ég
var 33 ára, þegar ég fór í rúm-
ið og líf mitt snerist við. Ég
stend í þeirri meiningu að ég
sé mjög svipaður honum í út-
liti og að ýmsu innræti. Mig
vantar bara vitið hans. Ég er
framhald af honum og hitti
hann og aðra ættfeður og ætt-
mæður. Og mikið hlakka ég
til að hitta blessaðan Jón Ara-
son biskup. Hann var ættfaðir
margra okkar Húnvetning-
anna.
I ævi minni hefir flest gerzt
á 9. ári tugsins. Það virðist
því að það sé mín örlagatala,
og ég hverf 1969. Ég hefi lif-
að 2 heimsstyrjaldir, öldurnar
fara alltaf þrjár saman og sú
seinasta mest. Eftir að ég komst
á lappir eftir veikindin fór ég
að sjá, heyra og dreyma. Það
hefir haldizt til skamms tíma.
Ég sá dýr og menn, sem voru
jafn lifandi og ég. Mig dreymdi
drauma, sem virtust raunveru-
leiki. Og ég heyrði og vissi
einhvernveginn það, sem reynd
ist rétt. Og mér var þröngv-
að til að segja, skrifa og gera
allskonar vitleysur, sem ég var
nauðugur til en gat ekki ann-
að en h'lýtt. Svo heyrði ég
kaldranalegan skellihiátur á
eftir og engdist af skömm.
Það er eins og allt sé lif-
andi, háðsglottið minnir mann
sífellt á vitleysurnar, löngu eft
ir að þær eru gerðar. Ég man
enn napurt glottið á honum
Bjarna frá Vogi, þegar ég sagði
vitleysur, sem oft var. Og ég
man vitleysurnar enn. Ég skil
þetta ekki nú, en í næsta bekk
fæ ég kannski svar.
Ég efa það ekki, að ég hitti
alla samferðamennina aftur, sem
vi'lja hitta mig, og vonandi verð
um við þá alllir vinir. Þá tekur
Jónas frá Hriflu mig upp í bíl-
inn, eins og hann hefir svo oft
gert. Honum á ég mikið að
þakka. Það verður erfitt að má
nafnið hans út úr fslandssög-
unni á tuttugustu öldinni,
verkin hans taia.
Ilannes Jónsson.
Bœkur frá Norstedt
Framh. af bls. 4
ævistarf listamannsins ein-
gönigu sjálfs sín vegna — en
þar með sé hann lika í góðum
félagsskap allra þeii-ra fjöl-
mörgu einstaklinga, sem séu til
á sömu forsendum — eingöngu
sjálfs sin vegna. „Sjálfsagt yrði
það allvfðtækt fóstbræðralag,
ef allir væru taldir, sem ein-
skjaldar eru í sjálfshyggjunni
á þessari hlýju og óhreinu jörð
undir köldum og tómum
himni“, segii' Bergman í lokin.
Barbro Dahlin: Hatbubblan,
P. A. Norstedt & Söners förlag,
Stockholm 1966.
Barbro Dahlin hóf rithöfund-
arferil sinn sem ljóðskáld, en
fyrsta skáldsaga hennar, Laga
förfall, kom út árið 1964. Hlaut
sú bók mikla viðurkenningu
gagni’ýnenda, m.a. bar Olof
Lagercrantz, hinn kunni rithöf-
undur og gagnrýnandi, mikið
lof á bókina, og þykir slíkt ein-
att tíðindum sæta, einkum þeg-
ar um únga höfunda er að
iræða.
Hatbubblan er
önnur Skáld-
saga höfund-
ar. I henni eru
könnuð lögimál
ofsóknar og ár-
ásar, sýnt fram
á, hvernig tor-
tryggni og ótt-
inn um eigið
öryggi gríp-
ux um sig,
þar til skil
sóknar og varn
ar eru þurrkuð
út, varnaraðgerðirnar verða út-
rás fyrir eigin árásarhnei^ð.
Sagan greinir frá viðbrögðum
íbúa við götu eina í Stokk-
hólmi, er nýr maður flytur inn.
Tortryggni gagnvart manninum
býr um sig, íbúarnir eru sann-
færðir um að hann sitji á svik-
ráðum við þá og smám saman
æsa þeir hver annan upp, þar
til ekki verður lengur við neitt
ráðið — þetta hversdagsgæfa
fóik er orðið að hatursfullri
hópsál, sem brýzt inn á heim-
ili mannsins a'ð næturþeli. En
það er til marks um skarp-
skyggni höfundar, að hún læt-
ur ekki þar við sitja — hún
gengur skrefi lengra í sálkönn-
un persóna sinna og sýnir,
hvernig samhugurinn dofnar og
vináttan rofnar milli íbúanna
innbyrðis, þegar þeir finna
enga sök hjá manninum. Á
hatrinu einu byggðist sam-
heldnin. Sagan ber þess merki,
að hér heldur ljóðskáld á
penna. Frásögninni er að veru-
legu leyti fleytt fram með
notkun myndhvarfa og líkinga.
Áhrifamáttur hins smáa og
hversdagslega í lífinu er hér
mikill — alvanalegustu hlutir
og athafnir öðlast merkingu
langtum víðtækari en yfirborð-
ið g'efur til kynna.
Mai Zetterling: Nattlek, Nor-
stedts, Stockholm, 1966.
Þetta er fyrsta skáldsaga Mai
Zetterlings, en hún er kunn
orðin sem kvikmyndaleikstjóri
og hefur auk þess starfað fyrir
sjónvarp, en listferil sinn hóf
hún sem leikkona, svo sem
mörgum er kunnugt. Hún mun
nú búsett í Bretlandi. Skáld-
saga þessi kom samtímis
sænsku útgáfunni einnig út á
ensku bæ'ði í Bretlandi og
og Bandarikjunum undir heit-
inu Night Games. Sænsk kvik-
mynd með sama nafni var áð-
ur gerð og mun hún byggð á
þeim efnivið sem hér birtist í
bókarformi.
Aðalpersóna
sögumnar er
ungur maður,
sem fæðzt hef
ur inn í ger-
spilltan og úr-
kynjaðan
heim oig mun
nú vera að
leitast við að
brjóta af sér
þær viðjar, til
þess að reisa
sér nýrri og
betri veröld.
Aðalpersónan öölast þó aldrei
það líf í sögunni, að lesandinn
leggi trúnað á þessa viðleitni
hans, og því má kannski einu
gilda, þótt rnanni virðist líka
öll hugsun að baki sögunnar
næsta óskýr og ruglingsieg.
sv. j.
26. janúar 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13