Lesbók Morgunblaðsins - 09.03.1969, Side 13

ARKETEKTÚR.
Framh. af bls. 9
um: bílinn fyrir karla, loðúlp-
una fyrir konur og krakka.
Islenzk hverfi gætu hinsveg-
ar, veðursins vegna, fullvel
staðið á Jótlandi eða í Rínar-
dölum. Þeir sem ekki geta látið
bíla flytja sig miili dyra, verða
að láta sig hafa það í „stór-
borg“ eins og Reykjavík er
kölluð í skipulagsritum, að
hlaupa út í þann vindrass sem
hér er daglega, í eltingaleik
við strætisvagna, eða sitja
heima ella.
Vinaþjóð okkar á Majorku
þætti misskipt mannsins gæðum
hér heima á Fróni.
* að mætti hugsa sér tvær
lausnir á íslenzkum veður-
vanda. Gera má ráð fyrir að
þjóðartekjur verði svo háar að
einhverjum árafjölda liðnum,
að allir, konur og karlar, yfir
skólaskyldualdri hafi eigin bil
til umráða. Séð verði fyrir næg
um akbrautum og bílastæðum í
næsta nágrenni við alla hugs-
anlega viðkomustaði og skól-
arnir verði í næsta nágrenni
við bömin sin. Þessi lausn hef-
ur verið þrautreynd vestan
hafs í áratugi, og árangurinn
hefur orðið sá, að borgarskipu-
lagsvandamál eru af mörgum
talin þau erfiðustu þar í landi
á undan kynþátta- og glæpa-
vandamálunum. Þó er ekki ann
að að sjá en að þessi lausn hafi
verið áiitin gild á íslandi.
Hin lausnin er að byggja yf-
ir borgarsvæðið og breyta
þvi í heljarmikið gróðurhús,
þar sem hvorki rignir, blæs né
snjóar. Það er alls ekki ólíklegt
að slíkar hvelfingar, hitað-
ar eða kældar eftir því sem við
á, verði byggðar yfir borgir
eftir fáeina áratugi.
meðan við bíðum eftir
því að geta gengið um Lauga-
veginn á baðslopp og inniskóm
á desemberdegi, gætum við
reynt að finna aðrar lausnir í
samræmi við tæknimöguleika
og efnahag landsins. Það er t.d.
fullkomlega raunhæft nú að
hugsa sér hverfi, þar sem inn-
angengt er úr öllum íbúðum í
verzlanir, skóla og strætis-
vagnastöðvar, sem yrðu innan-
húss. Það mætti hugsa sér að
komast mætti þannig á milli
staða innanhúss eða utan, eftir
því sem viðrar, innan hverfis,
en slík liverfi yrðu síðantengd
með hraðskreiðum almennings-
vögnum sín i milli. Slík borgar-
myndun yrði auðvitað gjöró-
Hk þeirri sem nú ris í Reykja-
vík og víð yrðum að velja okk-
ur aðrar fyrirmyndir en dansk
ar barokkhallir eða sveitaþorp.
Le Corbusier og Smithson-
hjónin hafa t.d. sýnt skipulags-
lausnir, sem eru miklu nær ís-
lenzkum veruleika en dönsk
rómantík.
Skipulagsfræði er ein þeirra
greina, sem mest hefnr fleygt
fram undanfarin ár. Við hefð-
um því mátt vænta þess, að við
gerð Aðalskipulags Reykjavík-
ur yrði bylting í íslenzkum
skipulagsmálum og að þær
sundurlausu tilraunir, sem gerð
ar hafa verið liér frá stríðs-
lokum beindust í ákveðinn far-
veg til þróunar skipulagi sem
hæfði staðháttum hér.
Það eru því vonbrigði að
uppgötva að ekkert þeirra
þriggja hverfa sem gerð eru í
samræmi við Aðalskipulagið,
getur talizt framför í reykvískri
hyggðaþróun. Þau eru teiknuð
af meiri fagmennsku en fyrri
hverfi og líta þess vegna ekki
eins subbulega út og Kópavog-
ur eða Suðurlandsbrautin. Þau
hafa tekið upp nokkrar staf-
rófskversreglur í fagurfræði og
skipulagi, flestar frá fyrri öld
en nokkrar frá því fyrir stríð.
þar með framlag þessara
hverfa upptalið.
Það er lítið. Við hefðum ósk-
að okkur að hér risu örvandi,
spennandi og þægileg hverfi,
sem ýttu undir félagslíf og sam-
skipti borgarbúa. Ég efast um
að þessir þættir hafi yfirleitt
nokkurn tíma verið ræddir eða
álitnir neitt aðalatriði við skipu
lagningu borgarinnar okkar.
Eftir síðustu hverfum að dæma
virðist hinsvegar vera talið
æskilegt, að Reykvíkingar búi
i niðurdrepandi, leiðinlegum og
óþægilegum úthverfum, sem
taka hvorki tillit til íslenzks
loftslags né reykvísks fjalla-
hrings. Sum hverfi taka aftur
tillit til „óska almennings“.
Hinn almenni borgari á sér
draumahús, hann á sér ekki
draumahverfi eða draumaborg,
sízt á íslandi, þar sem borg er
nýtt fyrirbrigði. Reykvískur
húsbyggjandi, fæddur í sveit
eða sjávarþorpi, hefur enga
hugmynd um, að til eru borgir
sem með tilveru sinni einni
veita íbúunum ánægju, þægindi
og sífellda örvun. Borg byggð
sem niðurröðun draumahúsa
veitir ekkert af þessu, en göm-
ul og úrelt Lundúnahverfi
eins og Mayfair, Bloomsbury
eða Chelsea gera það. Þessi
gömlu hverfi eru með allra eft-
irsóttustu íbúðarhverfum Lund
úna, vegna kosta sinna, þótt
þau bjóði hvorki upp á góðar
íbúðir, bílastæði eða „grænu
svæði“ íslenzkra úthverfa.
Þrátt fyrir ókostina eru þau
„draumahverfi".
Auðvitað geta þessi gömlu
hverfi ekki orðið okkur fyrir-
myndir frekar en dönsku gervi
sveitirnar, sem stældar hafa
verið hér. Við athugun þeirra
koma aftur í ljós ýmis atriði,
sem eru lykilorð að kostum
þeirra. Bloomsbury er ekki ein
ungis íbúðaliverfi, það er einn-
ig skólahverfi. Mavfair og
Chelsea eru í senn íbúðahverfi,
skemmtana- og verzlunarhverfi.
Þessi blöndun á stærstan þátt
í kostum þeirra. Þessi hverfi
eru einnig þéttbyggð. Á hverj-
um hektara lands búa þar um
500 íbúar. í reykvísku úthverfi
búa um 100 íbúar á hektara.
Þessi mannf jöldi Lundúnahvcrf
anna er ekki galli, heldur kost-
ur. Hann nær ekki því marki
að valda óhollustu cða óþæg-
indum, en veitir hinsvegar inn
í hverfin háþróaðri þjónustu.
Þessi tvö atriði, blönduð
byggð og þétt, eru einmitt þau,
sem nútímaskipulagning beitir
í æ ríkara mæli, til að mynda
borgarhverfi í stað úthverfa.
Aðalskipulag Reykjavíkur
bannfærir bæði þessi atriði, en
boðar hinsvegar gervisveitir og
amerísk shoppingcenters, í sam-
ræmi við kenningar sem uppi
voru í Evrópu fyrir nær 40 ár-
um, um lausnir á vandamálum
stórborga álfunnar þá.
s.
kJ u skipulagsþekking og
tækni, sem nú er fyrir hendi,
veitir möguleika á að byggja
hverfi, sem veita kosti gömlu
hverfa Evrópu, án þess að Iáta
af kröfum um nútímahýbýli og
hæfileg útisvæði. Það er miklu
raunhæfara og nær íslenzkum
staðháttum að nota þessa tækni,
byggja miðsvæðis í borginni
virkileg borgarhverfi og nýta
útsýni og sólarbrekkur höfuð-
borgarsvæðisins til hins ýtr-
asta, í stað þess að láta borg-
ina þenjast út engum til hags-
bóta og bæjarfélögunum til
mikils kostnaðarauka. Á svæð-
inu eru svo margir útjaðrar,
að engin hætta er á að ekki
takist eftir sem áður að full-
nægja þörfum þeirra sem hafa
garðyrkju að aðalhobbíi, og
mynda þar tiltölulega dreif-
byggð raðhúsa- og einbýlishúsa
hverfi.
Þróun Reykjavikur og
hverfamyndun í samræmi við
íslenzka staðhætti er stærsta
og mikilvægasta verkefni
íslenzkra arkitekta á komandi
árum. Þar þurfum við bæði að
nýta kosti landsins og þó sér-
staklega hæfileika þá og þekk-
ingu sem til er í landinu.
NÚBLÓMIÐ
Framh. af bls. 5
eru, raunhæfari innsýn í hin
eigin'legu markhneigjandi öfl
samfélagsins, unz honum hefur
sjálfum verið fundinn sess.
Leiðtogar koma og hverfa, en
daufinginn, hjámaðurinn, er
hinn raunverulegi stefnumót-
andi þjóðfélags. Og með komm-
únisma hefur tekizt hremmilega
vel að nýta tregðu hans. Hug-
takinu öreigi var gefið róman-
tískt inntak, og þeir, sem
veikastir voru fyrir efnahags-
legum gildum, skipuðu sér und
ir það merki. Sá, sem efnahags-
leg gildi eru allt en á ekkert,
skilur og tileinkar sér öreiga-
hugmynd kommúnismans. En að
sjálfsögðu er enginn öreigi
meðan hann hefur óbrjálaða
sjá'lfsvirðingu.
Samfélagskerfi, eins og til
dæmis á íslandi, þar sem hver
einstaklingur hrærist innan
marka, sem hann sjálfur setur
með öryggisþörf sinni, en ætl-
ar „hinum" að sjá um málefni,
sem eru að óskýrleik eða yfir-
gripi utan bessara marka, og
þannig leggur. þegar á allt er
litiS, samfélagsábyrgð í hend-
ur „hinna“, GERIR með slíku
líferni söguskoðun Hegels að
sannindum. Innan sinna marka
starfar hver einstakur að
stjórn ör'laga heildarinnar, en
það er liður í öryggisþörfinni,
að hann geri sér ekki grein
fyrir því, heldur telji verk sín
smávægileg, þannig kemst
hann fremur hjá kvíðanum.
Hins vegar álítur hver ein-
stakur, að „hinir“ stjórni ör-
lögum sínum og kemst þannig
einnig hjá sjálfsábyrgð. Það,
sem falið er í hendur „hinna“,
er hið óvissa. Og þegjandi sam-
komulag ríkir um að sniðganga
allt, sem ekki verður séð fyrir
endann á. Sagan á sér ætíð
uppruna í hugum einstakling-
anna. En með þessu móti verða
tengsl einstaxlinga og drifafls
samfélags dulvituð, drifaflið
hlutlægist. Meðvitund einstakl
inganna er slitin úr tengslum
við söguna, og hún rís yfir þá
og verður hin alráða marxíska
saga. Sagan miðað við nútíma-
manninn er sanr.arlega marx
ísk og alráð. Eii frá sjónarmiði
mennskrar vitundar og hæfni
hennar til að breyta ríkjandi
ástandi, er hún afstæð. Og
skyggnd nánar leysist hún
upp, maðurinn stígur upp fyrir
hana og öðlast nýjung í hverj-
um kringumstæðum.
Vesturveldin annars vegar,
Sovétblokkin hins vegar, hafa
almennt séð nálgast hvort ann
að í skipun efnahagsmála sinna.
Sovétblokkin hefur hneigst
frá kommúnisma Marx gegnum
Leninisma og Stalínisma að
endurskoðunarstefnu þeirri,
sem þar er nú fylgt. Vestur-
veldin hafa horfið frá ein-
staklingshyggiu til aukinna
ríkisafskipta af málum þegn-
anna. Aðilar eru sammála um
markmið efnahagsstefna sinna,
en greinir á um leiðir. Mark-
miðið er auxin framleiðni, það
eða aukin verðmætasköpun
hverrar vinnueiningar. Sovét-
blokkin 'leggur höfuðáherzlu á
samvinnu. Vesturveldin leggja
höfuðáherzlu á hagnaðarvon.
Báðum aðilum hefur orðið
verulega ágengt í þessari við-
leitni sinni. Sovétblokkin byrj-
aði með sem minnst einstakl-
ingsfrelsi, en efldi það til að
skjóta stoðum undir hið alráða
framleiðnigildi sitt, þannig hef-
ur þjóðfélags'legt gildi frelsis
farið vaxandi innan þeirrar
ríkjasamsteypu. Hins vegar
byrjuðu Vesturveldin með sem
mest einstaklingsfrelsi, en þjóð
félagslegt gildi þess og ein-
staklingsfrelsið sjálft hefur far
ið þverrandi (meðal annars
fyrir mátt fjölmiðlunar og al-
mennrar sk jðanamiðlunar). Á
Vesturlöndum er því í þessu
ti'lliti um þrjár framtíðarstefn-
ur að ræða: að afpersónun
einstaklingsins haldi áfram, og
þá er ekki fyrir stafni annað
en nástrandir hins marxíska
framtíðarríkis (kostuleg for-
lagaglettni!), að numið verði
staðar, þegar ákveðnu jafn-
vægisástandi verði náð, að
vendipunktur verði. í báðum
síðari tilvikunum verður nýtt
utanaðkomandi afi að koma til
sögunnar. Þess vegna mik-
ilvægi spurningarinnar: Lifir
maðurinn á einu saman brauð-
inu, — m.ö.o. er framleiðni
mælieining mennjngar — eða
ekki?
BÓKMENNTIR
Framh. af bls. 4
hvíta kistan, og var svolítið
undrandi yfir nafngiftinni. Af
hverju er skáldið að bendla
ljóð sín við hvíta kistu? Og ég
varð aftur svolítið undrandi
þegar ég las nafnið rétt: Já,
nafnið er slórmannlega valið.
Menn trúa ekki á forgengileik-
ann þegar þeir hugsa um Mjall
hvítarkistuna. í þessari kistu
hvílir meyjarblómin skæri —
Mjallhvít og sefur.
Það eru mörg hagleiksljóð í
bók Jóns úr Vör, en alltof möi’g
þeirra eru bara hagleiksljóð.
Bókin megnar ekki að vekja
með manni sérstakan hugblæ,
sem heldur áfram að vera til.
Eg hef áður minnst á spekina,
að hún geti orðið skáldskapn-
um skeinuhætt. Og Jóni úr Vör
verður spekin helzt til oft að
fótakefli, í þeirri merkingu sem
hér er átt við. Þetta er mér
svo ofarlega í huga, þar sem
einfald'leikinn og látleysið hafa
jafnan verið sterkustu áhrifa-
vaidarnir i skáldskap Jóns úr
Vör. Þessara eiginleika gætir
síður en skildi í nýju bókinni.
En Jón verður ekki, eins og
alimörg atomskáld, sakaður um
tildursstíl og leikaraskap með
orð.
Vert er að gefa því gaum,
að ekki er neinn mannsaldur
síðan þjóðin unni ljóðum skálda
sinna. Engum kemur til hugar
að kenna breyttum lifnaðarhátt
um um það, að allur almenn-
ingur lætur sig litlu varða um
meginþorra atomljóða. Hér er
fyrst og fremst um það að ræða
að atomkveðskapurinn er ekki
nándar nærri eins góður skáld-
skapur og sá eldri, nema í ör-
fáum tilvikum. . . Ég vil segja
það aftur, að einfaldleikinn og
látlevsið eru þeir strengir á
skáldhörpu Jóns úr Vör, sem
hann nær úr lífvænlegustu tón
unum. Hans bezta verk til
þe;-sa, Þorpið, er þarna talandi
dæmi. Þetta er samfelldur ljóða
flokkur um bernskustöðvar
skáldsins. Og það er athygiis-
vert, að það sem einhverju til-
teknu verkefni eru gerð skil
í alflöngu máli, hefur nýsköp-
unarmönnum í ljóðlist tekizt
hvað bezt upp. Nýjasta dæmið
hér um er ljóðaflokkurinn
Sálmar á atomöld eftir Matt-
hías Jóhannessen.
Ég kveð Jón úr Vör að
þessu sinni með því að hafa
yfir þessi erindi úr þorpinu,
sem ósjálfrátt koma upp í huga
mér:
Faðir minn hefur setið í
fimmtíu ár
við skóaraborðið sitt og sól-
að fyrir þorpið.
Og hendur föður míns urðu
svo svartar og harðar,
að hann varð að hafa þær í
vösunum,
þegar hann fór til kirkju með
konu sína og barnaskara
Hann bekkir aila skó þorps-
ins
og veit hvernig það treður.
Og segi svo einhver, að mað
ur læri ekki atomkveðskap —
bara ef hann er nógu góður.
Thor: Sumir spáðu því aft
Thor Vilhjálmsson yrði settur
upp á Tasið og lemstrað silfur-
hrossið fyrir hina nýju bók
sína Fijótt, fljótt, sagði fugl-
inn. En Thor slapp að þessu
sinni. Sumir, sem um bókina
hafa ritað, titla hana sem skáld
sögu. En Thor er ekki nú frek-
ar en endranær að skrifaskáld
sögu. Skáldsöguformið virðist
ekki henta rithöfundarhæfileik
um hans. í þessari bók er eng-
inn söguþráður, þar er heldur
engum sögupersónum til að
dreifa, sem leikast á í gegnum
verkið, en þetta eru tvær meg-
in máttarstoðir skáldsögunnar.
En ritverk getur að sjálfsögðu
verið gott skáldverk, þótt það
sé hvorki skáldsaga eða ljóð.
Og bók Thors er gott skáld-
9. marz 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13