Lesbók Morgunblaðsins - 10.08.1969, Blaðsíða 2

NAPOLEON
sj'áltfir unimi fólgkuverk í skjóli lög-
reglu og hervalds. Slíkar staðreyndir
vekja óhug í dag þegar haft er í huga
að ekki einungis örlög einnar kynslóð-
ar íbúa a&nankaðira svæða gieta ofðið
ofurseld duttlhinigum slíkina manina, held-
ur tilvist alls mannkynsins í nútíð og
framtíð.
Hve hrikalegt vald þeirra getur orð-
ið má sjá af því að aldarfjórðung eftir
hneyksli Versalasamninganna, sem flest-
ir réttsýnir menn fordæma sem fyrsta
neistann að síðara heimsbálinu, komu
saimam á nýjain leik á Jaillta þrjú af stór-
menanuim addairininiar; alkólhólisti, limiafalls
sjúklinigiuir að hálfu í gröf sinmi og yf-
irlýstur pólitískiur stórglaepaimaður, til
þess að þinga um örLög heiiflia heims-
hknta og gerðu þar einhver subbu-
legustu hrossakaup aLIra tíma. Furði
menn sig svo á að ekki sé friðvænlegt
í heimsbyggðinni á eftir.
m.
-N apoleon mikli var ekki haldinn
sjúklegu stórmennskubrjálæði eins og
Adolf Hitler, hann var ekki múgmorð-
ingi eins og Stalin. Hann var áreiðan-
lega ekki eins djúpsær og vitur og Otto
Bismarck, né eins mælskur og sumir
þeir brezkir stjórnmálamenn sem borið
hefur hæst. En hann var hamhleypa
til vinnu, afburða stærðfræðingur og
hershöfðingi sem enginn af samtíðar-
mönnunum stóðst snúning. Án efa hef-
ur hann verið stórfenglegur persónu-
leiki sem lét fæsta er kynntust honum
ósnortna. Hann lærði vel þá list hinna
pólitísku leikara að standa jafnan í
sviðsljósinu miðju nota sér hrifnæmi
múgsins fyrir ytri glæsileik, íburði, tign
og frægð. Hann hóf sverðdans frægðar-
innar fyrir þjóð sinni sem tók fúslega
fyrstu sporin unz lagið varð æ tryllt-
ara og velidii hains hrumdi tiJl gnunina í
segiliegurm hrumadiansi.
Napolen lék alla þætti tækifærissinn-
ans í hinu pólitíska drama. Hann var í
æsku eldheitur Korsíkubúi, dreymdi um
að verða frelsishetja eyjar sinnar. Sú
hugsjón fölnaði fljótt fyrir stærri áform
«n. Hamn geirðisit Frajkki af lífi og sál,
eldheitur byltingarsinni sem fylgdi Rob
e3pierre að málum. Þegar hinn mikli
byltingarforingi fékk sjálfur að sann-
prófa á eigin hálsi bit fallaxarinnar,
sem hann hafði svo ósleitilega atað
blóði samborgara sinna, var Napoleon
varpað í fangelsi, ákærður um samsæri
og landráð. Þá kom í ljós að hinn ungi
stórskotaliðsforingi var gerður úr stælt
ari málmi en flestir blóðhundar ógnar-
stjórnarinnar. Hann gat búizt við dauða
dómi en fann í bókaskáp í fangelsinu
rifrildi af Corpus Juris Justinanini og
las það í stað þess að örvinglast. Þegar
hann löngu seinna sat með færustu lög-
fræðimga framska ríkisimis við 'hlið sér
og vann að smíði hinnar miklu lögbók-
ar sem við hann er kennd, Code Napo-
leom, kunmi hamm lamiga kiafla þessarar
fræigusitu lögbókar Római'éttar utam að.
Þammiig taka sumir memm situmdairósiigri.
Napoleon var á þessum árum heit-
buimdimm himiná gullllfögiru Désirée Clairy,
síðar konu Bernadotte marskálks og
drottningu í Svíþjóð, en yfirgaf þessa
æskuunnustu sína og gekk að eiga Jós
efímu Le Beaiuihiarmis, altoumma létitúðar-
drós úr samkvæmislífi Parísar, frillu
Barrasar þjóðstjóra og margra annarra
Og fékk með henni í brúðargjöf hers-
höfðinigjatign og forræði liðs þess sem
stjórnin var að undirbúa í leiðangur til
Ítalíu, frá hinum valdamikla vini konu
sirwnair. Þar kom hið liaragiþréða tækifæri.
Nú skyidi ailliuir heimurimm sjá það, sem
hamm vair viisis um sjálifuir; að harnrn væri
mesti hershöfðingi aldarinnar. Sú varð
raiuniiin. italiuferðim var ein sam-
felld sigurganga og Napoleon gerðist
átrúnaðargoð hersins, hetja í augum allra
Frakka og mesti listaverkaræningi allra
tímia, a’ð Görinig kamnslki uindamsikild-
um. Hið siðastnefnda vita þó fæstir
þeirra sem reika um sýningarsali lista-
safna Parísar og dást þar að ítölskum
remiaiisisamce miálverkum oig styttum.
Eftir sigrana á ftalíu kom herferðin
til Egyptalands og Sýrlands. Sú ferð er
merkust fyrir hin geysimiklu afrek sem
franskir vísindamenn unnu á sviði forn-
leifafræðinnar. Rosettesteinninn fannst
m.a. og þatr með lykillinn að sögu hins
egypzka stórveldis mörg þúsund ár aft
ur í tímann. Herferðin varð að öðru
íeyti miisiheppm.uð rmeð öII/ll Nelson eyddi
flota Napoleons við Abúkir og mýrar-
kaldan grisjaði herinn í Sýrlandi. Na-
poleon flýði heim til Frakklands. Þar
hefði hann að réttu lagi átt að mæta
fyrir herrétti fyrir liðhlaup en í stað
þess gerði hann samsæri og hrifsaði til
sín völdin í skjóli herfrægðar sinnar og
óduigraaiðar þjóðsitjóramma haustið 1799.
IV.
A n efa hafa margir hugsandi menn
um stjórnmál velt fyrir sér hvaða stefnu
hinn nýi yfirkonsúll og einræðisherra
Frakka myndi taka. Frakkar vonuðu að
hann myndi binda endi á ófriðinn við
Austurríkismenn og Breta. Frelsissinn-
ar um alla álfuna vonuðu að Napoleon
myndi reisa við háiÆfaiHið iraerki bylitimg-
arinnar frönsku og gera hinar beztu
hugsjónir henraar um jafnrétti, frelsi og
bræðralag að veruleika. Beethoven til-
einkaði homium eima simÆómu síma, Er-
oica og hefur vonað, að hann myndi
reynast frelsislhugsjómim byltingarinn-
ar trúr.
Napoleon átti nú fyrir höndum hálfs
ammars ámatuigs tkraabil raær óslitinmar
sigursældar og landvinrainga, þegarekk
ert heimaðarafl a.m.k. ekki á lamdi virt-
ist geta staðið herskörum hans né her-
stjórnarsnilli á sporði.
Líklega hefur aldrei flogið að honum
í alvöru að reisa hið fallna frelsismerki
og bera eld að hiraum gömlu afturhalds
hreiðrum Evrópu og láta loga glatt. Eldi
viðurinm var nógur. Hvarvetna biðu
menn eftir tækifæri til þess að hrista
siig lausa úr viðjum eimiveldis, aifbur-
halds og kúguraar, afnema stéttarskipt-
ingu lénsskipulagsins og reisa merki
hins frjálsborna lýðs eins og hugsjóna-
mer.n 18. aldarinraar höfðu boðað og
byltingln mikla hafði verið vel á veg
komim að fraimikvæma og Bamdaríkja-
memn höfðu þegar gert að veruleika.
Hefði Nap>oleon skipað sér í farar-
brodd þeirrar baráttu mætti með sarani
seigja að valdabrölt hams befði átit æðri
tilgang. En því fer víðs fjarri að srvo sé.
Erfitt er að sjá að annað en taumlaus
valdagirnd og frægðarþorsti hafi verið
sterkasta hvötin bak við allar hans
gtrðir sem konsúls og keisara. Hann
kom að visu á mörgum stjómarfarsleg-
um nýjumgum, sem horfðu til bóta bæði
í Fraiktolamdi otg lepprfkjum þess, en
flesibar miðuðu þæir eiinmig að því að
toeysta sito’ðiir uiradir einveldi hams. Hom-
um tókst að rétta við fjárhag Frakka
um skeið, en það varð á kostnað lepp-
ríkjanraa. Sjálfur var hann nægjusamur
en eyddi fé ríkiiras hófiaiust í vini sína
og ættingja. Að lokum gleypti styrjald-
arkostnaður hams ábatanm af franskri
yfirdrottnun í evrópsku efnahagslífi og
ríflega það.
Þegar ljóst varð að hann ætlaði sér
hvorki að endurvekja hugsjónir bylting
arinnar né konungsdæmið frá 1791 urðu
koraumgssinnar jafnit sem lýðveldissinnar
fjairadrraemm hanis. Þegar hainm gerðist
einvaldur og setti loka keisarakórónu
á höfuð sitt með samþykki páfa, koim
sér upp hirð, endurvakti aðalstitla með
tildri og hégóma sem gaf hvergi eftir
hirnmi forrau hiirð Bourbomia, setbi á stmamga
ritskoðum og kom á fót öflugri leyni-
lögreglu umdir forystu eins illræmdasta
böðuls ógnarstjómarinnar kulnuðu til
fulls vonir framfarasinnaðra lýðræðis-
aíla í álfunni. Beethoven reif tileink-
unartitilblað Eroica og ótti hiraraa
gömlu forréttindastétta álfunnar bland-
aðist fyrirlitningu. Þegar gamlir Jakob-
ínar, sem fyrir nokkrum miisserum höfðu
með flakandi skyrtur og rauða háls-
klúta, æpt sig hása af hrifningu á bylt-
ingartorginiu er höfuð aðalsmarana og
klerkia fuiku sem óðast umdan hjakkandi
fallöximmi, oig fóm að tráinia um skmaiuit-
klæddir með bugti og beygingum, flagg-
andi nýjum aðalstitlum og skjaldar-
merkjum, sveiuðu hinar forrau erfðayf-
irstéttir í laumi. Þegar Napoleon hóf
vafningalaust að brjóta undir sig þjóð-
lönd og koma hæfileikaiitlum bræðrum
og ættingjum síraum á konungsstóla sner-
ist almenmdinigair þessama liaradia knúinn
hugsjóraaeldi hinnar nývöktu þjóðern-
ishreyfingar til liðs við þær. Betri var
irmlend óstjórn en frönsk harðstjóm.
Úr því var ekkert sem studdi vald
Napoleons anraað em franski herinn og
herstjórnarsnilli hans sjálfs.
V.
að gegndr mestrd furðu og er enn
eitt dæmið um hinm seiðmagnaðaa per-
sónuleika hins lágvaxna manns hve
leragi og dyggilega hermenn hams fylgdu
honum út í orrahríðina. Blóðslóð her-
ferða iharas er ósáitin frá vestuirströnd
Spánar austur að hliðumn Moskvu, frá
Þýzíkalandi í norðri suður á Egypta-
land og Sýrland. Hvarvetraa eru vígvell-
ir þar sem hermenn hans börðust, sigr-
uðu og féllu. Herinn sem hann leiddi
til sigurs við pýramidana 1798 varð að
gefast upp, aUur, þrem árum síðar. Her-
ferðin til Rússlands kostaði Frakka og
bandamenn þeirra 500 þús. hermenn.
Sléttuúlfarnir hafa fitnað vel veturinn
1812—13.
Sanmarlega leiddi hann hermenn sína
tii sigurs og frægðar og uarabumaði hetj-
um sínum rausnarlega. Hann talaði mál
þeirra, skildi hiugsumar'hátt þeirra og
kunni öllum betur að höfða til tilfinm-
inga og metnaðarlöragunar hins ein-
falda hermanms. Sigurhátíðir með sfcraut
legum hersýningum, bumbuslætti, lúðra-
Þyt, ríkulegu herfangi og svalli. Alls
þessa lét hairan þá njóta á kostraað hirnrna
siigrauðu í ríkjuim mæli. En NapoLeom var
líka óttnugmainlega kaldrifjaðuir giagravart
þessum vesfldmigum sem tirúðu á bamin og
íylgdu horaum út í opiran dauðann. Hamn
lagði á hermeran sína lengri hergöragur
og meira erfiði en nokkur annar. Skjót
viðbrögð hersins og ótrúlega langar dag
illeiðiir voiru edran sraainasti þáitbuiriinin í siig-
umsædid hiaras. Á slítoum herferðum
vair f'araraguirLnm sflcoirinm ndður í láig-
mamk, og lyf og sjúkmaitæfci voru hið
fyrsta sem skilið var eftir. Særður her-
maður sem efldii gat barizt oftar fyrir
keisainaran vair horaum einskisvirði. Þaið
kom fyrir að hanm lét byrla særðum
hermönnum eituir svo að þeir væru ékski
till traiflafla.
Það er næsta furðulegt að ekkert
franskt skáld skuli hafa náð að túlka
tiíllfiinm.inigar þœir sem flraraskiir henmemm
báiru í brjósti til keisara sdras eins vel
og hinn þýzk-júðsiki óðsnillingur Heine
í kvæðinu Die Beiden Grenadiere. Sé
um rómantíska íroni að ræða í þessu
kvæði er Iháðið svo fímgert að þesa verð-
ur ekkl vart.
Was schert mich Weib, was schert mich
Kind
ich trage weit bess'res Verlangen:
lass sie bettlen gehn, wenn sle nungrrg
sind,
mein Kaiser, mein Kaiser gefangen.
Enda þótt Napoleon léki eraga þjóð
jafn harkalega sem Þjóðverja, varð það
þó þýzkur snillimgur, tónskáldið Robert
Sc-humann til þess að gera ódauðlegt
sönglag við þetta kvæði. f lok kvæðis-
ina glymja í eyrum hermannsins á baraa-
stundirani tónbylgjur úr byltingasöngn-
um fræga, hófadynur og orustugnýr, og
hann kýs að vera um allan aldur með
alvæprai á verði unz keisarinra þeysiir
um grafþróna og kallar haran til or-
ustu á ný.
Nú þegar liðin eru tvö hundruð ár
frá fæðingu þessa mannis sem fór eins
og vígalhnöttur um stjórnmálasvið álf-
unnar, geta menn sezt niður og spuart
eins og Pétur litli í kvæði Souiheys um
bardagann við Bleinheim: „what good
came out of it at last?“ Svar okikar
yrði sennilega hið satraa og Kaspars. Af
leiðiregar af brambolti Napoleons urðu
ætmiar en játovæSSur ánaragur að sarraa
skapi rýr. Aftur'haldsöfl Evrópu fengu
yfirtökin á þeim forsendum að það
þyrfti að koma á friði og reglu. Það
varð friður afturhalds, eiraveldis ogkúg
unar, — í fáein ár. Sramir hinna svæsn-
ustu afturfialdsseggja hugðust reyna að
færa aillt í siaunia horifið og var fyrir 1789,
en bírraaihjáli þráuraarimmiar veriður etkki
sniúið flill bafca, þa'ð er aðeirus hægt að
seiraka því og kanraski stöðva um Skeið.
Afleiðiiniglar aif áfcvörðuraum VíraainfluíMÍar
iinis urðu ekki siízit þæi að siigri frelisiiis og
lýðræðisaifllainnia vair fmesbað í flesibum
löndum Evmópu um mærri öld. Niapoileoin
hefði ef til vill getað flýtt fyrir hon-
unu jafnlangan tíma. Það eru til sagn
fræðingar og stjórnmálamenra sem hafa
laflað gerðir Víraarfuradarims sem sér-
lega heppifliagar riáðlstaflarair sem bryigigit
hafi frið í Evrópu í heila öld! Vínar-
furaduriran viar ekiki vitliaiusari em aðmar
ráðsbeflraur flnam til þess tímia otg rme'ð
n.iklum mun þokkalegri blæ en Parísar-
funduriran 1919, að ekki sé talað um
Jalta. Frið kann hún að hafa skapað í
Evrópu, að undanteknu frelsisstríði
Grikkja, styrjöld Frafcka og ítala gegn
Austurríki, Krímstríðirau, hinum þremur
styrjölidum Prússia við Dami, stríði Aiust-
ua-ríkismaninia og Frakfca, auk léfcuusra
óeiirða á Bialikainisikaga flrá Berlíniarfund-
iinium þar til upp úr sauð 1914!! Er þessi
upptalmárag ,þó hvergi tæmiamdi.
Einu sinni var spurt: Hvað stoðar það
miarandmm þóitt haran eigmiist ailam heim-
inn ef hann fyrirgerir sál sinmi? Sér-
hagsmuraapólitík Napoleons fyrirgerði
vissulega þeim rétti til stjórnmálaáhrifa
sem hemaðarsnilli hans ávann sér. Himn
glæsilegi flarillll hiams er í naiuminmá nöð
siðferðlfljeigina og sitjónnmálialjegra ósigna.
En tafcisit eiiníhvenn tima í flnamitíðimraá
að sameina hin gömlu menniragarríki Ev-
rópu í efnahagslega heild, og kippa
þannig burbu eiixni meginorsök hirana
blóðugu styrjalda sem svo lengi hafa
veiklað mátt þessarra fræradþjóða munu
meran kararaski minnast þess að Napoleon
varð hinn fyrsti til að vísa þennan veg
þó að forsendur 'hans væru of annar-
legar til þess að tilraunin gæti bekizt.
Útgefandi: H.'f. Árvakur, Eeykiavík.
FramTtjv.stj.: Haraldur Sveinsson.
Bitstiórar: SigurSur Biarnason frá Vigur.
Matthias Johannessen.
Eyiólfur KonráS Jónsson.
Kitstj.Otr.: Gísli SigurSsaon.
Auglýsingar: Árni Garðar Kristinsson.
Ritstiórn: ASalstrætl 6. Slmi íoiott.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
10. ágúsit 1969