Lesbók Morgunblaðsins - 26.10.1969, Page 3
BÖKMENNTIR
OG LISTIR
íslenzk skáldsagnaritun eftir 1940 —
2. grein
EFTIR ERLEND JÓNSSON
Bakgrunnur og fímamót
VORIð 1940 hernámu Þjóð-
verjar Danmörku og Noreg.
Þar mieð vaæ rioíið samtoiaind
fslands við þau lönd, sem það
haifði verið niánaist tengt frá
upphafi landsbyggðar. Um
sömu mundir hernámu Bretair
ísland, og ári síðar tóku Banda-
ríkin að sér hervernd lands-
ins.
Með þeiim attouirðiuim hófst
— eif ekiki gagmgertðiaisita, þá að
fninnsta kosti skjótasta lífs-
venju- og hugarfarsbreyting,
sem geirzt hafði með þessari
þjóð.
Fram undir það hafði hvar-
vetna mátt finna hliðstæður
breiðra sveitalífslýsinga, eins
og þær koma fyrir í skáldsög-
um Jóns Thoroddsens, Jóns
Trausta, Gunnars Gunnarsson-
ar, Guðmundair G. Hagalíns og
Halldórs Laxiness. í hverri
sveit þóttust menn t.d. eygja
fyrirmynd að Bjarti í Sumar-
húsum. Fólk á efra aldri mundi
ísland næstum eins og guð
hafði skapað það, vegalaust,
brúiallauisit, órælkitað og vaai'-
hýst.
Sveitin, Sem verið hafði
kjami íslenzks þjóðlífs frá
fyrstu tíð, var í rauninni það
eina, sem íslendingar vissu,
Ihvað var. Allt annað var í
þeirra augum formleysa og ó-
skapnaður. Talið var sjálfsagt,
að útvarpsdagskrá miðaðist við
mjaltatíma'í sveitum. >eir, sem
fluttu erindi í útvarp-
inu, beindu gjarnan máli sínu
til þeirra, „sem væru nú búnir
að koma sér fyrir kringum við-
tækið í baðstodiuMnii!"
Á fjölmennum sveitahedmil-
um baifði þróazt þiað saimibland
einvalds og félagshyggju, sem
kallað var sveitamenning og
mjög á loft haldið.
En „þetta lof” (um sveita-
menninguna), skrifaði norð-
lenzkur bóndi, „er þó ekki
framleitt í sveitunum sjálfum,
svo það getur ekki talizt igrobto,
heldur er það jafnaðarlega
runnið undan rifjum fínna og
menntaðra borgara í höfuðstað
ríkisins.”
Það rnáttu sveitamenn þó
eiga, að þeir íhuguðu margt.
Þar eð störfin féllu misjafnt á
árstíðir, gafst tóm til að lesa,
hugsa, hnoða saman vísum og
samneyta fólki. Hins vegar
hafði líf íslenzkra sveitamanna
aldrei komizt út fyriir takmörk
baslsins. Ef staða vinnumanns-
ins og vinnukoinunnar er skoð-
uð í ljósi lýðhyggju nútímans,
má hún með réttu teljast hafa
verið þrælahald.
Að sjálfsögðu var nokkurt
rót komið á sveitalífið þegar
fyrir stríð. Áratug áður hafði
útvarpið endanlega leyst af
hólmi kvöldvökur og húslestra.
Og áhrifin frá kaupstöðunum
mieð alliLri siinni „óaniemnimg“
voru tekin að síast út um sveit-
irnar. En með stríðinu var
skrefið stigið til fulls. Viinnu-
menn skunduðu í Bretavinnu,
og vinnukonur drógust að
hringiðu ástandsins. Dæmi voru
til, að bændur hlypust fré bú-
um sínum um hásláttinn — í
setuliðsvinnu. Reykjavík yfir-
fylltist. Þar var troðið í hverja
smugu, margir um hvert her-
bergi. Þetta kyrrláta þjóðfélag,
sem verið hafði bændaþjóð-
félag frá upphafi landsbyggð-
ar, varð í einu vetfangi að ólg-
andi stríðsgróðaþjóðfélagi, van-
þróiað að venkimieminiinig, ein aiuð-
uigt að huigsjóin oig bólkmieininiinig,
einis koiniar ski’ípiamymid af
nieyziulþj'ó'ðlféliaigi niútíimians.
Rótgróin skipting í fáa ríka,
fleiri bjiargláiltnia oig fleista
snauða sýndist eins og mást út
á samri stund. Að vísu hafði
ekki verið unnt að safna hér
neinu, sem auður kallast á
heimsmælikvarða. Þjóðfélagið
var bæði smærra og fátækara
en svo, að það byði upp á slíkt.
Ekki var heldur um stéttaskipt-
ing að ræða miðað við það, sem
tíðkaðist með öðrum þjóðum,
því hér höfðu svo til 'allir orð-
ið að „vintna”. Mismunur á lífs-
kjörum var helzta aðgreining-
artáknið. Efnaðir höfðu t.d.
þeir kaupstaðarbúar kallazt,
sem áttu til hnífs og skeiðair
auk þaks yfir höfuðið. Allur
fjöldi kaupstaðafólks hjarði í
leiguhjöllum við þröngan kost.
Lífskjör sveitafólks voru lítlu
betri, en jafnari.
Reykjavík hafði tekið við of-
fjölgum sveitanna, frá því
Vesturfheimsferðunum linntium
aldamót, og fylgdi íbúafjöldi
höfuðstaðarins — talið í þús-
undum — nánast ártölum ald-
arinmair. Sjaldnast hafði verið
tekið út með sældinni að flytj-
ast á mölina. Hafi vinnuhjú til
sveita lifað í félagslegri niður-
læging, þrúgaðist veii'kalýður
bæjanna í vesöld allsleysisins.
Það bramn líka fyrir brjóstinu
á verkamönnum (fremur en
sveitamönnum), hve lifskjörum
var misskipt í þjóðfélaginu. í
fjölbýlinu var sú misskipting
meir fyrir allna augum. Aðeins
fáir gengu þar „sparibúnir
hvundags”. Aðeins fáeinir
fleyttu rjómann af striti fjöld-
ans. Aðeins fáeinir bjuggu við
það öryggi að eiga alltaf til
næsta máls. Einungis efnafólk
hafði ráð á að kosta börn sín
til náms, fjöldinn seyrðist nið-
ur í kreppu.
Framíhalld á næisitiu síðlu.
TADEUSZ RÓZEWICZ
í blóma
lífsins
Eftir lok heimsins
eftir dauðann
var ég í blóma lífsins
ég skapaði mig sjálfur
ég vakti til lifs
menn dýr foldir.
þetta er borð sagði ég
þetta er borð
á borðinu er brauð og linifur
með linifnum skera menn brauð
fólk lifir af brauði
menn þarfnast ástar
á nótt sem degi
það hafði ég lært
hvað á maður að elska
menn svaraði ég
þetta er gluggi sagði ég
þetta er gluggi
handan við gluggann er garður
ég sé eplatré í garðinum
eplatré í blóma
blómin falla
aldin vaxa
þroskast
faðir minn tínir epli
sá sem tínir epli
er faðir minn
ég sat á þrepum hússins
gamla konan
sem teymir geitina sína
er naúðsynlegri
og meira virði
en sjö undur veraldar
sá sem trúir í hjarta sínu
að hennar sé ekki þörf
er sekur um fjöldamorð
þetta er maður
þetta er tré þetta er brauð
fólk borðar til að lifa
endurtók ég með sjálfum mér
mannslíf er mikilvægt
mannslíf er mjög mikilvægt
lífið er verðmætara
en hlutir
sem gerðir eru af mannahöndum
maður er gullsígildi
endurtók ég þrjózkulega
þetta er vatn sagði ég
ég klappaði öldunum með hendinni
og yrti á fljótið
vatn sagði ég
blíða vatn
það er ég
maður yrti á vatn
yrti á tunglið
á blómin á regnið
hann yrti á jörðina
á fuglana
á liimininn
himinninn þagði
jörðin þagði
hafi hann greint rödd
sem steig
frá jörð frá vatni frá himni
var það rödd annars manns
Þýö.: Guðmundur Arnfinnsson.
26. oiktóbeir 1*9-69
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3