Lesbók Morgunblaðsins - 25.01.1970, Blaðsíða 7
— Hinsvegar hefir greinarhöf-
undur ekki svo mikið við að
nefna bók þá um Reyinásitiaðar-
bræður, sem út kom s.l. vetur,
(og sem tilefni varð að upphaf-
legri grein rninini, og þar með
þessum blaðaskrifum). Jafnvel
þótt greinarhöf. hafi ekki þótt
bókin nógu „fræðimannleg“, á
(hams víisiu, — einida skáldisiaga
öðrum þtræði, og að ýmsu hin
prýðilegasta, — þá hefði það
samt varla verið nein goðgá,
né hefði greinarlhöf. brotið svo
mjög odd af „fræðimannlegu“
oflæti sínu, þótt hann hefði
a.m.k. getið hennar í leiðinni.
En það skyldi svo ekki vera,
eftir allt saman, að finna megi
„ínæðileg“ missmíði á mála-
fylgju greinarhöfundar sjálfs?
Jú reyndar, og meiri en lítil.
Hann hefir til dæmis þann hátt
á í margmefndri svargrein, að
gera yfirleitt ekki greinarmun
á því, sem ég hélt fram,
og hinu, sem einungis voru
lauslegar tilgátur í grein
iminni. Sem sagt ruglar saman
staðhæfingum og tilgátum, og
tekiur tilgátuir gj'aimian sieim stað
hæfingar væru, og svarar síð-
an. Um leið lætur hann ógetið
margítrekaðra fyrirvara, sem
ég garði um skýringar mínar
og „niðurstöður“. Þetta munu
varla teljast „fræðimannleg“
vinnubrögð, (kannski frekar
„vinnuhagræðing“, af nokkuð
séhkennilegu tagi). Ég hafði
haldið fram, sem nokkurnveg-
inn sönnuðu, einu atriði, að vísu
veigamiklu, — nfl. að líkrán
hefðu engin átt sér stað, og þar
um ákærðir menn því verið
sýknir saka, — en um afdrif
og endalok Staðarmanna að
öðru leyti, (eða „afgang“
þeirra, svo notað sé hið smekk
lega nýyrði greinarhöf.) marg-
tók ég friam, að um þau gæti
aldrei orðið um annað en hug-
myndir og tilgátur að ræða, en
enga vissu. Þess vegna orðaði
ég það svo í upphafi X’iii. kafla
gireinarimnar:
„Nú er ég í grein þessari
kominn í þann áfangastað, að
eðlilegast mætti telja, að láta
staðar numið. Ég hefi hér að
framan getað fært nokkur
rök eða a.m.k. sterkar líkur
fyrir niðurstöðum þeim, sem
nú voru greindar, (þ.e.
sýknu „líkaránsmamnanna").
Ef lengra skal haldið verð-
Ur hins vegar eingöngu eða
mestmegnis að byggja á
ágizkunum og tilgátum, án
þess að hafa nokkurs staðar
fast undir fæti, etc.“
Þessi fyrirvari var áréttaður
hvað eftir annað, t.d. í sam-
bandi við afdrif Jóns Aust-
manns, „um þau vitum við ekki
og munum aldrei vita. Hann
hverfur út í sortann og öræfa-
auðnina. Verða afdrif hans og
endalok þess vegna eilíf ráð-
gáta.“
H áttv. greinarhöf. H.P. tel-
ur sig hins vegar ekki þurfa á
fyrirvörum að halda um sínar
niðumstöður. Hann „veit“, að
líkunum hafi verið rænt. En
þótt hann þykist þannig sitja
inni með alla veraldarinnar
vizku í þessu máli, sem Skag-
firðingur og fræðimaður í
senn, þá muni hitt mála sann-
ast, að hann viti í rauninni
ekkert. Og það etr af þeirri ein-
földu ástæðu, að enginn veit,
til neinnar hlítar, hvað geirzt
hefur, hvorki hann, ég eða
neinn annar. Þetta verður að
segjast eins og er, og þarf eng-
inm að móðgast. Við ættum því
að láta ógert að fullyrða of
mikið, allt sem við skröfum og
skrifum um þetta dularfulla
mál getur í nauninni aldrei
byggst á öðru en tilgátum. Og
engin tilgáta verður sett fram
nema önnur geti komið á móti,
hver og ein „skýring" kallar á
„mótskýringu", ef svo má
segja, líkur á mótlíkur. Það eir
einmitt þetta sem gerir málið
svo sérstætt, flókið og forvitni-
legt, sem raun ber vitni. Það
má vel vera, að það sé orðið
,,miarg|þvælt“, eiinis og greinar-
höf. orðar það í sínum venju-
lega agnúatón, en samt er það
staðreynd, að enn í dag gera
menn sér til gamans og dægra-
styttinigar, að velta þessu fyr-
ir sér, sem einhverjum sér-
kennilegasta atburði og örlaga
flækju frá liðnum öldum.
Sannleikurinn er og sá, að
þrátt fyriir „niðurstöðu“ háttv.
greinarhöf. erum við litlu nær,
hann hefir nfl. alls engar
sannanir upp á að bjóða fyrir
því, að líkunum hafi verið
rænt. Mun það rakið nánar hér
á eftir. Ekki verður heldur
sagt, að niðurstaða höf. (þ.e.
„líkaránin”) sé sérstaklega
frumleg, eða styðjist við nein-
ar nýjar athuganir, hvað þá
heldur að hann leiði fram
nokkurn nýjan sannleika. Það
er öðin nær. öll fræði hans í
þessu máli hníga að því að
ríghalda í það, sem hingað til
hefir verið trúað og haldið,
með réttu eða röngu, þar má
við engu hrófla, engu um þoka.
Sé reynt að skyggnast eftir
öðrum skýringum, eða mögu-
Jeikuim til skýrimga, heita það
„órar og hégiljur“ og annað
þaðan af verra. „Líkaránin" á
Kjalvegi skulu ,,blíva“, jafnt
þótt hægt sé að sýna fram á
með yfirgnæfandi líkum, að
þau muni ekki vera annað en
upplost og illkynjaður gamall
(héraðsrógur, upphaflega sprott
inn af ofsókn og hysteríi einu
saman, upp úr landlægri hjá-
trú og galdrahræðslu þeirra
tíma, ásamt rangsleitnu og
hneykslanlegu réttarfari þar
í byggðarlagi.
Eftir þennan formála skal
ég nú víkja nánar að marg-
nefndri grein Hannesar Pétura
sonar, og fyrst drepa á tvö eða
þrjú atriði, sem greinarhöf.
teiíuir miig faira „isruairvitlaiUEt“
með, eins og hann orðar það.
Síðan mun ég svo koma að
höfuðágreiningsefninu, ,l,íka-
ráninu", og vitnaleiðslúnum.
Fjrrsta atriðið lýtur að „ert-
ingum Bjama (Halldórssonar)
við Holtsmúlaprest", (H.P.),en
þa^- hafði ég látið svo um mælt,
að Bjami hafi „ásamt föður
sínum hánreitt og misþyrmt
gömlum fairlama presti", sem
var gestkomandi heima á
Reynistað. Greinairhöf. H.P.
vill ekki viðurkenna, að um
„misþyrming" hafi verið að
ræða. En sagan segir að Bjami
hafi verið að hrekkja gamla
manninn, svo sem með því að
hella niður grautnum fyirir
honum, og láta skvettast úr
spæni hans. Hafi presti þá sinn-
ast, og mælt formælingarorðum
til Bjarna, en klausturhaldar-
inn, Vídalín, slcorist í leikinn
og ráðist á pnestinn! „Sleit
(hann) mjög hár af presti, því
haarður hafði hann verið
manna bezt áður“ segir Gísli
Konr. Varð nú að sækja Jón
sterka á Hryggjum til þess að
bjarga presti úr klóm þeinra.
Kona ein á staðnum tók hár-
flyksurnar og fékk presti aft-
ur, en hann kvað bezt að fá
Bjama þær í „þarfaband“.
Þetta sýnir að það hefi- verið
Bjarni, sem helzt hefir haft sig
í fraimmi, eða svo hefir prestur
a.m.k. álitið, enda þótt báðir
ættu þeir feðgar hlut að þess-
um þokkalegu aðförum. „Sleit
mjög hár af presti“, segir Gísli
Konir. „Misþyrmingar eru
hvergi orðaðar“ sieigiir Hanneis
Pétursson! Það er í sannleika
sagt furðulegt að lesa annað
eins og þetta, eða vill H.P.
virkilega halda því fram, að
það séu ekki „misþyrmingar“,
að slíta hár í flyksum af vam-
arlausu gamalmenni? Og síðan
notar hann það sem árásarefni,
að mér skuli ekki þykja fram-
ferði þetta svo sem allt í sóm-
anum!
Þá reynir háttv. greinarhöf-
undur að gE>ra sér mikinn mat
úr því, að ég rangfeðri sam-
kveðlinginn „Tvílaust þetta tel
ég stál, os..frv.‘, og muni vís-
an vera ættuð austan af landi,
(að áliti próf. Stefáns Einars-
sonar). Vel má það irétt vera,
(en þó varla fullvíst, að dómi
Sveinbj. á Draghálsi), en allt
um það gat vísan hafa borizt
til Skagafjarðar, (t.d. með
Austmamn), og engin ástæða til
að rengja, að Bjarni hafi ein-
mitt kastað fyrri vísuhelm-
inignum fram við þetta tilefni,
eins og Gísli Konr. segir. (Það
svaraði þá til visu Þóris Jökuls
í Sturlungu). En jafnvel þótt
'þetta væri „sniairvitla/usit“ hjá
mér, eins og greinarhöf. segir,
hvaðan skyldi ég þá hafa þá
„vitleysu? Hvergi frá, nema
þeim skagfirzku fræðimönnun-
um sjálfum, sýslungum greinar
höfundar og félagsbræðrum,
(Sögufél. Skagfirðinga), sem
sáu um hina fræðilegu útgáfu
af Þætti Grafar-Jóns og Stað-
armanna, (Glóðafteykir, 1945),
með neðanmálsgreinum og ná-
kvæmum skýringum og tilvitn-
unum. Enginn þessara ágætu
manna sá ástæðu til þess að
gera athugasemdir um „fað-
emi vísunnar, og var mér því
vorkunn, þótt ég uggði ekki að
mér. Og hafi þetta verið svo
stórkostleg villa í útgáfunni,
sem greimarhöf. vill vera láta,
hvers vegnia heifiir hainm þá
sjálfuir fræiðdmiaðurinn sett
þetta sitt vizkuljós svo lengi
undir mæliker? Hvers vegna
hefir hann ekki séð um að
þetta væri leiðrétt fyrir löngu,
í stað þess að ráðast á mig fyr-
ir að taka þessa ágætu fræði-
menn, félaga hans og sýslunga,
trúanlega?
Líkt mætti segja um tilgátu
mína um burtför Jóns Aust-
manns, en háttv. greinarhöf.
skopast að þeinri hugmynd, að
ég láti hanm „silá unidiir niára“
(H.P.) og þeysa burt frá tjald-
stað og félögunum. En hvað
segir svo greinarhöf. sjálfur
um þetta? í kvæðinu „Jón
Austmann ríður frá Reynistað-
arbræðrum segir: Svo tygjaði
hann tröllaukinn hest . . . hjá
tjaldinu, kvaddi, var horfinn í
sama bili. Ég sé nú ekki bet-
ur en höf. láti hér slá hressi-
lega „umidir miára“, og þarf því
hvorki að býsnast né skopast,
þótt aðrir taiki þetta upp eÆtir
honum. — Og þótt ótrúlegt sé
er kveikjan að þeinri hug-
mynd, að Austmann hafi e.t.v.
áformað að leggjast út fyrst
um sinn, eða leita „á náðir úti-
leguim'anmia“ (H.P.) frá emiguim
öðrum komin en greinarhöf.
sjálfum, með réttu eða röngu.
Hann má því gjaman kalla
það „óra og hégiljur. En
skáldið lætur Austmann segja,
er hann ríður burt frá þeim
félögum: „Þó ei mér til byggða
skili, skal freistað að leita
manna. Hvaða manna, fyrst
ekki voru líkur á að honum
myndi skila til byggða-
(manna)? Beint lá við að skilja
þessar ljóðlínur þannig, þótt
það kunni að hafa verið mis-
skilningur minn, (sbr. aðrar
vangaveltu- síðar í kvæðinu).
Enda engan veginn ólíklegt, að
Austmann hafi einmitt hugsað
sér þetta, — (en því var al-
mennt trúað, að útilegumenn
væru þarna á næstu grösum),
— a.m.k bar til önnuir úrræði
gæfust, t.d. að komast í skútu
og síðan utan, (eins og t.d.
Tómas Böðvarsson, Skagfirð-
ingur, (..Þórdísarmálið)). En
því greip ég hugmynd þessa á
lofti, að hún gat einmitt komið
heim eða skýrt tvö atriði: a)
Framih. á bls. 13
Sigúrður Ólason
Líkránin á Kili
— og afdrif Staðarmanna
Lokasvar út af grein Hannesar Péturssonar skálds
Reynistaðarbræður
25. jiamújair 1970
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7