Lesbók Morgunblaðsins - 25.01.1970, Blaðsíða 13

Líkránin á Kili
Fraimlh. aÆ bls. 7
Auðsætt má telja, að Aust-
miarun hafi eikki iagt á sitað siuð-
Ur af, sem hann hefði gert, ef
fyriir honum hefði vakað að
leita mannhjálpar úr byggð,
(miklu styttra, og undan
veðri), en norður af (til
Reynistaðar) mun hann varla
hEifa kært sig um að fara,
eins og nú var komið. b) Fjár-
hópurinn norðan Hveravalla
hlaut að hafa verið rekinn
þangað, og þá varla öðrum til
að dreifa en Jóni Austmann.
Engin efni eru til þess að ætla,
að hið „gamla rekstrarmanna-
ráð“ þess ágæita firæðiimainns,
Guðmundar frá Brandsstöðum,
geti hafa átt við hér, (að reka
í smáhópum), því þá hefði þess
fyrst og fremst verið gætt, að
verða ekki viðskila við aðal-
hópinn, og samferðamennina.
Hér hefði Austmann hiotið að
vera kominn á undan sem svar-
ar 3—4 klst. ferð, sem varla
faer staðist. AnnaTs var venju-
legra, að fara á undan fjár-
rekstrum með hest(a), ef um
þá var að ræða, til þess að
brjóta slóð fvrir féð. — Um
útilegutilgátu þessa mætti svo
aðeins bæta því við, að þegar
greinarfhöf. lætur í öðru sam-
bandi liggja að því, að sést
hafi til ferða manns norðan yf-
ir Kjalhraun um vorið, (sem
að vísu sanmaðist ekki), og sem
enginn kannaðist við, þá gæti
sú spuming vaknað, hvort
þetta mundi þá ekki hafa verið
Jón Austmann þar á ferli?
Einnig mætti rifja upp, að í
ferðabók Hendersons mun vera
sagt frá ummerkjum eftir úti-
legumanm (-menn) í Kjal-
hrauni nálægt Hveravöllum,
sem einmitt var talið að væri
frá þessum tíma, (Eyvindur
var alllöngu fyrr), á að gizka
1780—85 eða þar um bil.
að er hvorki tími né rúm
til þess að elta ólar við hin
ýmsu smáatriði, sem háttv.
greinarhöf. reynir að rangfæra
eða snúa út úr. Til dæmis þeg •
ar hann spyr hvers vegna þeir
Austmann og Bjarni hafi þurft
„minna súrefni* en hinir og
því lifað lengur, (þ.e. ekki
kafnað í tjaldinu). Það er auð-
séð, að greinarhöf. gerir sér
litla hugmynd um hvað það er,
að standa í fjárrekstrum að
vetrarlagi, við slíkar aðstæður.
Hann virðist halda að þeir hafi
allir getað verið í rólegheitum
inni í tjaldi, samtímis, og þá
enginn úti til að hyggja að
féniu. HaÆi þeim Bjarma og
Austmann lent saman hefir það
verið úti við, þar sem nóg var
„súrefni", og er slíkur útúr-
snúningur höf. ekki svaraverð-
ur. Líkt er að segja um þá fyr-
irspum gneinarhöf., hvaðan ég
haifi „áttimar" „utar-innar“.
Hér er auðvitað ekki um áttir
eða áttatáknanir að ræða, svo
sem höf. hlýtuir að skilja, eða
myndi hann t.d. þurfa áttavita
eða áttamiðainir til þess að
finna hvað væri utar eða inn-
ar í íbúð hans eða t.d. í tjaldi
hans á ferðalagi? Það er af og
frá, að ég eltist frekar við þess
ar hártoganir greinartiöfundar,
enda mætti það æra óstöðug-
an, því grein hans er full af
þvílíku, og má segja, að þar
skiptist á skætingur og útúr-
snúningar, og þó reyndar mest
um einskisverð atriði. Ég mun
því snúa mér að því, sem meiru
máli skiptir, en það er spurn-
inigin:
Var líkunum rænt úr tjald-
inu, og hverjir voru þar að
verki? Það er þetta, sem okk-
ur greinarhöfundi H.P. ber
efnislega á milli, hann trúir á
lílkairánin og vili eikki frá þeim
hvika, en ég tel hins vegar allt
benda til þess að þau hafi
aldnei vefrið aninað en álygar,
og þremenningarnir Jón á
Reykjum, Björn Illugason og
Sigurður í Krossanesi, því
ranglega fyrir sökum hafðir.
Háttv. höf. telur réttar-
bókanir í líkamálinu 1781—85
vera „undirstöðuna", ef menn
vilji gera sér grein fyrir því,
sem gerðist. Óleyfilegt sé að
álykta neitt í andstöðu við
þær, svo langt sem þær nái.
H ér við er þó að athuga, að
til þess að réttanrannsókn
verði lögð til gmndvallar, þarf
hún að fullnægja þrem skil-
yrðum, a) að hún sé óhlut-
dræg, b) að hún sé nokkurn
veginn gagnger og tæmandi, og
loks c) að bókanir séu heiðar-
legiair og nákvæmar. Við getum
reyndair lítið sagt um síðasta
skilyrðið, en hitt er öldungis
augljóst, að rannsóknin full-
nægir hvergi þeim kröfum.
Greinarhöf. viðurkennir sjálf-
ur að rannsókninni hafi verið
áfátt, (t.d. um mannaferðir yf-
ir Kjöl þetta vor). En það sem
mestu skiptir, og hverjum má
vera aiuigllljóist, siem kynmiir sér
efni bóíkiairininiár, er að máls-
meðferð og rannsókn er öll svo
stórlega hlutdraag, að enigu
tialá tekur. Salkairákænainidimin,
Vídalín, var t.d. látinn ráða
öllu um gang mnnsóknarinnar,
„formaði“ allar réttarspurning-
ar, en við hina ákærðu var
ekki haft svo mikið, sem að
bóka eftir þeim að heitið gæti.
Fenginn var galdramaður af
öðm landshorni, og látinn
ganga rangsælis kring um
þinghúsið, auðsjáanlega tii
þess að neyna að mgla eða
brjóta niður sakborningana
meðan á yfirheyrslum stóð.
Augljóst er, að öll hnígur
rannsóknin að því, að þvinga
fram, með réttu eða röngu,
fyrirfram ákveðna niðurstöðu,
að hinir ákærðu væm sekir.
Gott dæmi um þetta er yfir-
heyrsla yfir vitninu Jóni Jóns-
syni, (en um hana þegir grein-
arhöf. sem vendilegast, þótt
hann taki anmans hrafl úr öðr-
um, sem hann hefit- talið sé;-
betur henta). Vitni þetta var
ekki í för Tómasar á Flugu-
mýri, sem fyrstir fundu líkin
um vorið, en kom á tjaldstað-
inn ca. viku síðar, þegar sent
var með líkkistua’nar. Aðspurð-
ur af dómaranum hvort hon-
um hafi virzt sem fleiri lík
hefðu verið í tjaldinu, (en þau
tvö, sem nú voru þar). Svaæ
játandi, byggt á því, að þar
hafi verið „koddi, rekkjuvoð,
ábneiða og meldýna“. (Sannar
ekkeirt um líkarán, þessi um-
búnaður var auðvitað frá því
mennimir vom á lífi). Þá er
hanin spuirður þeáinnair (fuirðu-
leigiu) sputrniiinigair, lnvmit tomuim
hafi virzt nokkuð hafa verið
„hraert við líki“ annars þess,
sem í tjaldinu fannst. Svar:
„Já, hans fótur var úr liði
genginai um öklanm“. Gáfiuiegt
að tarna, því hvemig gat vitn-
ið vitað að áverki þessi hafi
komið af því, að einhver
„hrærði við“ líkinu? Vitanlega
hefir áverkinn orðið í lifanda
lífi, ann'að er óhugsandi. Fram
burðurinn er því markleysa,
en var tekinn góðuir og gildur
af ákæranda og dómara, sem
mun hafa fundist hann veita
líkaránsákærunni stuðning, og
þess vegna fært hann til bók-
ar án frekairi spuminga eða
skýringa. Finnst nú háttv.
greinarhöf., sem slík réttar-
rannsókn geti nokkurntíma
orðið tryggileg „undirstaða“,
sem á verði byggt i þessum
málum? Að litlu haldi kemur,
þótt greinarhöf. bendi á, að
framburðimir séu eiðfestiir.
Sannlieikuirinn er sá, að eið-
festingin var stórgölluð, og
myndi nú vera talin ólögleg og
haldlaus, þar sem vitnin sverja
í hóp, 20—30 saman, í stað þess
að hver sverji sinn framburð.
Brosleg er sú hujgimynd greinar
höfimdar, að telja það „eið-
vitnum“ þeim, sem hann tilfær-
ir, til aukins gildis, að þau
voru frá Hólum í Hjaltadal,
auk þess sem Tómas á Flugu-
mýri var lestairstjóri biskups-
stólsins, sem verið hafi feyki-
legt trúnaðarstari! Er auðvit-
að ekki eyðandi orðum að slík-
um „röksemdum“.
Er þá komið að framburði
þessara fjögunra vitna, sern
greinarhöf. vill einkum byggja
á, þeirra Tómasar á Flugumýri
og félaga hans. Hann er að
vonum í nokkrum vandræðum
með að skýra það, sem ég kall-
aði „furðulega ónákvæmni
vitnanna, að þeir gátu ekki
sagt með neinni vissu, hve
mörg líkin hefðu verið“. Hér
hefir greinarhöfundur því
einkum til að svara, að upp-
lýst sé að „vitnin hafi kunnað
að telja upp að fjórum“, (!) og
fieiitletrair þesaa speki. Ef þetta
eru rök í málinu, þá eru þau
held ég í þynnira lagi, enda
kom þessi talnakúnst vitnun-
um að litlu haldi, því stað-
reynd er, sem ekki verður
gengið fi-am hjá, að þau gátu
ekki sagt til um tölu líkanma.
Það ©r furðuleg meinloka hjá
svo gáfuðum manni sem háttv.
greinarhöf., að sjá ekki ann-
marka á því, að fjórir fullorðn-
ir menn saman, er finna lík á
víðavangi, skuli ekki geta sagt
til um það, afdráttar- og vafa-
laust, hvort þau voru þrjú
eða fjögur! Það er vonlaust
fyrir háttv. greinarhöf., að
reyna að klóra í þenmain
bakka. Skýringin getur engin
önnur verið, en að vitnin hafi
alls ekki gert sér grein fyrir
þessu á sbaðnum, en giskað á
töluna eftir á. Þau hafi aldrei
flett hinu niðurfallna tjaldi
gagngert ofan af líkunum,
helduir í mesta lagi séð
„£remsta“ líkið, en síðan áætl-
að töluna eftir ójöfnum á
tjaldinu utan frá séð. Annars
er réttarrannsóknin um þetta
atriði mjög ónákvæm og ótrú-
verðug, sem endranær. Sam-
kvæmt framburðunum sá ekk-
ert vitnanma nema fremsta lík-
ið, og aðeins eitt þeirra „auka-
hendi“ bak við það. Þau eru
ekki spuirð á hverju þau byggi
þá tölu líkanna, sem þau gáfu
upp. Þau eru heldur ekki spurð
hvort nokkurt þeirira hafi
þekkt í sjón Bjarna Halldórs-
son, eða hvort þau hafi séð
ásjónu fremsta líksins, og
þannig getað „identificerað"
það. Það sér hver heilvita mað-
ur, sem líta vill hlutlaust á
málið, og án fyrirfiram for-
dóma, að ekkert verður byggt
á framburðum slíkra vitna né
,slikiri „réttarxaininsókn“ yfir-
leitt.
11 ú þarf það ekki endilega
að vera, að framburðirnir séu
vísvitandi rangir. En þó er því
ekki að neita, að einnig þar
gefa þeir nokkurt tilefni til
grunsemda. Það vekur allt-
af tortiryggni, þegar miklar
sveiflur koma fram í eftirtekt
eða skynjunarhæfni vitna. Eft
ir hina „furðulegu óná-
kvæmni" þessaira vitna um það,
sem mestu máli skipti, og aug-
ljóst átti að vera (nfl. tölu lík-
anna) þá bregður allt í einu
svo við, að þau telja sig geta
vitnað af ítrnstu nákvæmni og
eftirtekt um smávægilegustu
atriði, sem engin' sérstök
ástæða var til að veita athygli
eða leggja á minnið: Þau geta
sagt til um, að breyft hafi ver-
ið við ábreiðu í tjaldinu, og
þau geta m.a.s. efnagneint skúf
inn í húfu fremsta líksins, það
hafi verið silki en ekki ull,
o.s.frv.! Það athugast, að vitn-
in hafa sjálfsagt verið undir
þungu álagi dómara og ákær-
anda við yfirlheyrslumar, (og
sennilega verið búin að fá að
vita t.d. hvernig Bjarni átti að
vera klædduæ) og hefir þetta
sett sinn svip á réttarbókan-
irnar. En allt hlýtur þetta að
draga úr sönnunargildi fram-
burðanma, að sínu leyti eins og
þegar bókað er eftir öðru vitni,
að maður(inn) hafi verið sett-
ur úr liði eftir að hann var
dauður. Enginn nútímadómstóll
myndi treysta sér til þess að
byggja á slíkum vitnaskýrslum.
Greinaa’höf. H.P. vill hins veg-
ar ekki annað heyra, en að þær
séu hin rétta „undirstaða"
málsins, sem ekki megi við
hirófla.. Honum er líkt farið og
biskupnum í Kristnihaldi und-
ir Jökli: „Ekki sannprófa neitt.
Ef menn ljúga, þá það“, þá
skal það standa.
Um klæðaburð Reynistaðar-
bræðra, sem nú var að vikið,
segir háttv. greinarhöf., að mér
„skjöplist illilega", er ég telji
Bjama hafa átt að vera í
grænum fötum, og líkið því
ekki getað verið af honum. Seg
iir greinarhöf. þetta vera „örg-
ustu fúaspýtu“, sem „kikni
samsbumdis“. En þetta orð-
skrúð höf. er óþarft, annað
Ihvort hefir hann mislesið það
sem ég skrifaði, eða hann er
að reyna að snúa út úr, eins og
fyn'i diaginn. Hið sanna er, að
ég sagði frá þeim „munnmæl-
um eða hjátrú“, sem haldist
hafa í ætt Reynistaðarmanna,
að Bjannii hafi átt að vera í
græmum fötum. Síðan segi ég á
þá leið, að „sé þetta rétt, —
sem ég lagði engan dóm á —
þá hafi líkið ekki verið af
Bjama. Háttv. gneinarhöf.
hefði því átt að spara sér þetta
upphlaup, en reyna í þess stað
að fara rétt með.
Háttv. greinarhöf. telur sann-
að, að líkin hafi verið þrjú er
þeir Tómas fundu tjaldið, en
hins vegar ekki „afsannað" að
lík Einars litla hafi verið þar
einnig. Þetta er í fyrsta lagi
rangt. Samkv. lögþingsdómn-
um er því slegið föstu, að lík
Einars muni ekki hafa varið í
tjaldinu, hvað sem öðru líði. f
annan stað mætti spyrja grein-
anhöfund, hver það var, sem
hefði átt að afsanna þetta.
Vora það kannski hiniir
ákærðu? Þá færi nú fyrst að
verða undarlegt réttarfarið á
voru landi íslandi, ef það væri
sakborninganna, að „afsanna“
það, sem á þá væri borið. Það
er eins og réttarhugmyndir
háttv. greinarhöfundar séu eitt
hvað farnar að brenglast
meira en lítið.
En hafi nú Einar litli verið
orðinn viðskila við bróður
sinn, (ekki verið í tjaldinu, eins
og lögþingsdómurinn slær
föstu), væri það þá ekki und-
arleg „tilviljun", að þeir skuli
finnast dysjaðir saman? Og
væri það yfirleitt trúlegt, að
Bjarni hefði lagt sig fyrir inni
í tjaldi, en drengurinn skilinn
eftir einhversstaðar úti? Er
ekki líklegast, að þeir hefðu
fylgst að. Sé nokku'ð leggjandi
upp úr framburði vitnanna, —
sem ekki þora að staðhæfa, að
líkin hafi verið fjögur, — þá
bendir þetta einmitt til þess, að
þau hafi aðeins verið tvö, þ e.
að lík hvorugs bræðranna hafi
verið í tjaldinu, þegar þeir
Tómas komu að því um vorið.
Eins og áður var sagt telur
háttv. gneinarhöf. mig vilja
sniðganga réttarbókanir og
rannsókn málsins. Þetta er
rangt, því ég rakti einmitt þau
helztu atriði, sem þar komu
fnam, og þóttist sýna fram á að
ekkert þeinra nægði til sönnun-
ar líkaránum, hvað þá heldur
að hinir ákærðu myndu hafa
verið sekir. Háttv. greinarhöf.
dnegur hins vegar mjög víð-
tætkar og óleyfilegar ályktanir
að réttarbókununum, og lætur
sór sjást yfir, að rannsóknin
er öll hin mesta hrákasmíði,
þótt ekki vantaði að hún væri
bæði illvíg og hlutdræg. Stað-
hæfiitg greinarhöf. um að
nannsóknin sé sú eina „undir-
staða“, sem á væri að byggja
í málinu, faar því ekki staðist.
En það er tvennt, sem gæti
rnyndað slíka „undirstöðu", en
sem greinarhöf. sést algerlega
yfir. Annars vegar lögþings-
dómurinn, sem einmitt lýsir
því, að sannanir skorti, þa-átt
fyrir vitnaleiðslumar, og sýkn
ar hina ákærðu, nákvæmlega í
því formi sem þeir kröfðust.
Hins vegar hin almenna heil-
brigða skynsemi, sem ávalt ber
að taka mið af í hverju máli,
hvað sem líður lagabókstaf eða
réttanrannsóknum. Höfundur tal-
ar fjálglega um „lítilsvirta
heilbrigða skynsemi“, en sjálf-
ur virðir hann hana ekki meira
en svo, að koma ekki einu orði
inn á þá hlið málsins, en negl-
ir sig í þess stað fastan á alls
ómerka vitnaframburði og ill-
kynjaðan héraðsróg, sem hann
reynir að blása nýjum lífsanda
í. Mikill hluti af minni upphaf-
legu grein fjallaði einmitt um
það, sem kalla mætti almenn
og skynsamleg rök, eða skyn-
samlegar líkur, sem mér virtist
allar mæla því í gegn, að líka-
ránsákæran hefði við nokkuð
að styðjast. Þessar röksemdir
„heilbrigðrar skynsami" leiddi
25. j amiúair 1970
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13