Lesbók Morgunblaðsins - 15.03.1970, Blaðsíða 2

halda þeir heim til íslands, þar
sem báðir taka þegar ósleiti-
lega til atarfa, Jón á Breiða-
bólstað, en Sæmundur í Odda.
Þann 5. júlí 1080 lézt ísleif-
ur biskup. Varð hann mjög
harmaður af þeim, sem mest
höfðu haft saman við hann að
sælda, svo sem eins og Jón Ög-
mundsson, sem síðar sagði, að
hann minntist alltaf ísleifs
biskups, þegar hann heyrði
góðs manns getið. Um haustið
1082 var Gissur Isleifsson
vígður til biskups. Gissur var
10 árum eldri en Jón Ögmunds
son, en samt hafði snemma tek-
iat miikil vinátta með þeám.
í>ar kemur nú, að Norðlend-
ingar tjá Gissuri biskupi erfið-
leika sína til þess að ná til
biskups og fara fram á það, að
reistur verði biskupsstóll á
Norðurlandi. Gissur tekur máli
þeirra af skilningi og vinsemd.
Verður honum fljótlega litið til
Jóns prests Ögmundssonar, til
þess að takast þann vanda á
hendur að verða fyrstur
biskup Norðlendinga. Þegar
hann ber þetta mál undir ráða-
menn í Norðlendingafjórðungi,
gefa þeir fljótt samþykki sitt.
En Jón prestur færist undan,
þegar biskup færir þetta í tal
við hann. Loks tekst þó Gissuri
biskupi að fá hann til þess að
fara utan til biskupsvígslu.
Fór Jón prestur síðan utan
og kom til Ðanmerkur. Kemur
hann loks þangað sem erki-
biskup er við aftansöng í
kirkju. Gengur Jón prestur i
kirkijuna, en þá er liðið mjög
á messuna. Þarna skeður það
atvik, sem minnisstætt hefir
orðið hverjum þeim, sem lært
hefir fslandssögu, að þegar
Jón prestur tekur undir söng-
inn frammi við dyr, verður
jafnvel erkibiskupi sjálfum það
á að líta aftur eftir kirkjunni,
en það hafði hann bannað
prestum sínum. Afsökunin fyr-
ir þessari yfirsjón, segir erki-
biskupinn að sé sú, að fyrir
eyru sín hafi borið rödd, sem
hann hefði enga slíka heyrt
áður, „og heldur má húnþykja
engla röddum lík en manna“,
segir hann.
Hann var
sannur f aðir
allra fátækra
manna
En biskupsvigslu fær Jón
biskupsefni ekki þegar í stað.
Þeir meinbugir eru þar aðal-
lega á, að hann hefir átt tvær
konur. Verður hann því að
fara suður til Rómaborgar á
fund páfans, til þess að fá leyfi
hans til að taka við biskups-
embættinu. Til þess að létta
erindi hans, fær hann meðmæla
bréf hjá erkibiskupi.
Páfi er nú Paskalis II. Gekk
erindi Jóns biskupsefnis svo
vel, að hann fékk bréf hjá páf-
anum um það, að erkibiskupi
væri heimilt að vígja hamm til
biskups. Hraðar Jón prestur
ferð sinni norður til Danmerk-
ur. Er hann vígður af össuri
erkibiskupi í Lundi 29. apríl
1106. Þá var Jón 54 ára gamall.
Um sumarið fer hann til Is-
lands. Hafði þá verið svo um
búið, að Hólar í Hjaltadai
voru útvaldir sem biskupsset-
ur.
V.
Jón biskup tekur þegar við
biskupsstólnum og hefst handa
um ýmsar endurbætur á staðn-
um. Fyrsta stórátak hans í
uppbyggingu staðarins var það,
að hann lét byggja nýja
kirkju. Fékk hann til þess
hinn færasta mann, Þórodd
Gamlason, sem um var sagt:
„að hann var svo næmur, að
þá er hann var að smíðinni, þá
heyrði hann til, er prestlingum
var kennd iðþrótt sú, er
grammatlca heitir en svo loddi
honum það vel í eyrum af
miklum næmleik og athuga, að
hann gjörðist hinn mesti
iðþróttamaður í þesskonar
námi“.
Ekki liðu mörg ár af
biskupsdómi Jóns Ögmunds-
sonar, unz hann lét byggja
skólahús á staðnum. Þótti sá
skóli afbragðs góður, enda
sparaði biskup ekki að fá sern
færasta kennara til hans, Má
t.d. nefna það, að hann fékk
franskan mann, Ríkinna prest,
til þess að kenna söng. Margir
mætir menn komu frá þessum
skóla, svo sem Klængur Þor-
steinsson, sem síðar varð bisk-
up, og Vilmundur, sem varð
fyrsti ábóti á Þingeyrum. En
það voru ekki aðeins karlmenn,
sem útskrifuðust frá Hólaskóla
Jóns biskups, heldur er nefnd
kona ein skagfirzk, Ingunn
Guðmundsdóttir. Varð hún svo
vel að sér, að hún þótti í engu
standa hinum beztu náms-
mönnum að baki í lærdómi.
„Hún kenndi mörgum mönnum
latneska tungu og fræddi hvern
er nema vildi.“
Á ýmsan hátt lét biskup
mikið til sín taka. Mun þar
einna minnisstæðast, að hann
lét breyta heitum daganna, sem
áður höfðu verið kenndir við
goðin. Biskup vildi að menn
umfram allt iðkuðu kristilegar
dyggðir og skyldur og keppt-
ust við að lifa sem helgustu
líferni og þannig, að breytni
þeirra væri Guði þóknanleg.
M.a. skyldu menn signa sig á
morgnana og „ganga svo vopn
aðir allan daginn með marki
hins heilaga kross, sem og að
taka svo aldrei mat eða drykk
eða svefn, að menn ekki signdu
sig áður“. Þá gekk hann ríkt
eftir því, að menn kynnu trúar-
játninguna, Faðirvorið og
Maríubæn, og hvatti alla til
þess að sækja messur.
Þá segir einnig: „Hann
bannaði og með öllu alla
óháttu og forneskju eða
blótskapi, gjörninga eður
galdra . . . Hann bannaði og
alla hindurvitni, þá er fornir
menn höfðu tekið af tungl-
Qöoimiuim eða dægrum . . . Leifcur
sá var mönnum tíður, er ófag-
urlegur er, að kveðast skyldu
að: karlmaður að konu, en
kona að karlmanni, klækilegar
vísur og óáheyrilegar, en það
lét hann af taka og bannaði
með öllu að gera“.
Jón biskup lagði mikla
áherzlu á að vanda söng við
guðsþjónustur og gera þær sem
viðhafnarmestar og hátíðleg-
astar, enda mikill söngmaður
sjálfur og listhneigður. Hann
vildi einnig gera kirkjurn-
ar sem fegurstar og hefir þess
verið getið til, að þegar hann í
fyrsta skipti fór suður til
Rómalbomgar, hatfi hamn kynnzt
munkareglu þeirri, sem kallað-
ist Klúný-reiglam. Húm laigð-i
mikla áherzlu á hátíðleik guðs-
þjónustunnar. Ennfremur var
lögð mikil áherzlá á að' skreyta
kirkjurnar á alla lund, ljósa-
hjálmar voru prýddir gimstein
um, sem geislaði út frá í all-
ar áttir og veggirnir voru
þaktir dýrum litmyndum, bæði
máluðum og ofnum, og dýrleg
glermálverk voru sett í hvern
glugga. Klúný-reglan taldi
gestrisnina til höfuðdyggða.
Hver sá, sem kynnir sér sögu
Jóns biskups helga, sannfærist
um, að hann hefir verið ákaf-
lega gestrisinn. Mikill mann-
fjöldi sótti heim að Hólum til
þess aðallega að hlýða á hinn
snjalla prédikara, biskupinn, og
eins til þess að hlýða fyrir-
mælum hans um það að sækja
helgar tíðir. Um það segir svo:
„Og þó að margir af þessum
mönnum hefði vistir með sér,
þá voru hinir fleiri, er á bisk-
upis fcosti vom“. Og eninÆrem-
ur segir: „Hann var sannur
faðir allra fátækra manna
huggaði hann ekkjur og föður-
lausa, og engi kom svo harm-
þrunginn á hans fund, að eigi
fengi á nokkurn veg huggun
af hans tilstilli". „Hann var í
fégjöfum hinn örvasti, hugg-
unarmaður hryggra, stoðar-
maður fátækra, líknarmaður
iðröndum, hirtingarmaður þurf
undum og misgjörundum", seg-
ir á öðrum stað.
Þegar nokkuð var komið
fram á veturinn 1121, tók Jón
biskup sótt þá, sem leiddi hann
til bana. Áköf var hún ekki,
svo að biskup gat skipað fyr-
ir um allt og gert þær ráðstaf-
anir sem þurfti. En máttur
hans þvarr smátt og smátt. Lét
hann þá veita sér dánarsmurn-
ingu (olean) í viðurvist lærðra
manna, er á staðnum voru. Rétt
fyrir andlát sitt hóf hann sjálf-
ur að syngja sálm Guði til
dýrðar. Hann andaðist 23. apríl
1121 og hafði þá verið biskup
um 15 ára skeið. Dánardagur
Jóns biskups, 23. apríl, kallast
Jónsmessa um vorið.
VII.
Þegar í lifenda lífi hefirJón
biskup verið af fjölda manns
talinn heilagur, en menn
þorðu ekki að hafa hátt um það.
Segir svo um þetta atriði:
„ . . . því að svo býður ritn-
ing: „eigi skaltu lofa mann í
lífi sínu“ því er svo boðið, að
það kann verða, að maðurinn
fellir of mjög eyrun til manna-
lofsins, og þverrir það þá
nokkuð verðleik hans í Guðs
augliti".
Af samtímamönnum og síðari
kynslóðum hefir Jón biskup
verið talinn gæddur hæfileika
til þess að lækna með bæn og
handayfirlagningu, ennfremur,
að hann hafi haft fjarskynjun-
argáfu. Sem dæmi um þetta
eru til skráðar sögur, og skulu
hér sagðar þrjár þeirra:
1) „Maiðuir 'hét Þóriæ, hamin
var heimamaður hins heilaga
Jóns biskups og gætti sauða á
staðnum. Hann var ungur mað-
ur, frár og heldur gálaus, gætti
lítt orða sinna og fylgdi lítt
helgum tíðum, þó að hann væri
heima staddur. En hinn helgi
Jón biskup ræddi um við hann,
að hann skyldi betur gera, því
að honum þótti miklu máli
skipta um alla sína heimamenn,
að þeir væru vel siðaðir, og
sæktu helgar tíðir, er þeir
voru heima staddir og eigi
gleptust við það nauðsynja-
verk. Það var einn hátíðaraft-
an, þá er hinn heilagi Jón var
að aftansöng og allir siðlátir
menn voru til farnir tíðum að
hlýða. Þá var þessi maður,
Þórir, inni, eftir sinni óvenju,
og sló sér þá í leik og glímur
með börnum. Sagt var honum,
að helgar tíðir væru haldnar
úti í kirkjunni, og gaf hann því
engan gaum. Hann tók þá og á
sér bráðlega hefnd, fyrir það,
að hann braut boðorð biskups.
Féll hann í leiknum og tung-
an sú hin sama, er hann vildi
jafnan lítt gæta, varð í millum
tanna honum og skeindist
hann ógurlega. Þar næst kom
blástur mikill í tunguna með-
ur miklum verk, og gjörði hana
svo stirða og þrútna að hann
mátti ekki mæla. Honum kom
þá í hug, hversu hann hafði
háttað sér og hlýtt eigi boðorð-
um biskups. Iðrast hann þess
mjög, fer þegar til biskups og
biður sér líknar með bending-
um. En hinn helgi Jón biskup,
Guðs maður, samharmar þegar
þessa manns mein og vesöld,
og tók með sinni hendi og
strauk tungu hans, og gerði
hann með sínum bænum á fá-
um dögum heilan, sem hann
hefði aldrei fyrir þessu meini
orðið“.
2) Þá er hiinin heilaigi Jón
hafði skamma stund að stóli
setið gnúði á haliæri mikið og
veðrátta köld, svo að gróður
var enginn kominn á eðlileg-
um vortíma. Hinn helgi Jón
biskup fór til vorþings þess. er
var að Þingeyrum. Og er hann
kom þar, heitir hann til árs, við
samþykki allra manna, að þar
skyldi reisa kirkju og bæ, og
skyldu allir þar til leggja þar
til er sá staður yrði efldur.
Eftir heit þetta lagði hinn helgi
Jón biskup af sér skikkjú
sína, og markaði sjálfur grund-
völl undir kirkjuna. En svo
snerist fljótt ráð manna áleið-
is, að á þeirri sömu viku voru
brott ísar þeir allir, er þetta
hallæri hafði af staðið að
miklum hluta, svo að hvergi
varð vart við, en jörðin skip-
aðist svo skjótt við til gróðr-
ar, að á þeirri sömu viku voru
sauðgrös nærri ærin.
3) Um f j arakyn j umiargáifu
Jóns biskups skal svo tekin
þessi frásaga:
„Það bar fyrir hann á þeirri
nótt hinni sömu, sem andaðist
suður í Skálholti Þorkell
prestur, fóstbróðir hans, og
Trandill hét öðru nafni, hann
var hinn virðulegasti kenni-
maður. Það var eftir náttsöng,
þar hinn helgi Jón biskup var
kominn í hvílu, og jafnskjótt
sem hann hneigði sig að hæg-
indi, rann þegar höfgi á hann,
og þótti honum sem inn gengi
maður, sá er hann kenndi eigi,
og næmi staðar i miðju her-
berginu. Honum þótti sem sá
maður væri spurður af þeim
mönnum, sem við voru, ef
hann segði nokkuð nýrra tíð-
inda. En hann sagði: „Þorkel
helgan“. Eigi mælti hann fleira.
Biskup vaknaði og spratt upp
þegar og kallaði á Ríkipna
erkiprest sinn og mælti yið
hann: „Rís upp, þú bróðir, pg
förum til kirkju og lofum al-
máttkan Guð, því að Þorkell
prestur, bróðir okkar er nú líð-
inn af þessu lífi, og skulum við
nú fela önd hans almáttkum
Framhald á bls. 13
v
15. marz 1970
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS