Lesbók Morgunblaðsins - 15.03.1970, Blaðsíða 4

Hvað er skáldgáfa?
Sögukorn
um anda
Smásaga eftir
Kristmann Guðmundsson
un í því að koma saman setn-
ingum.
Ég skrifaði „Tale3 og the
South Pacific" á Irtílli eyju í
Kyrrahafinu, og hafði aðstöðu
til að heimsækja allmargar ólík
ar eyjar. Ég skrifaði á nótt-
unum, aldrei á daginn, því að
ég stundaði annað starf. Hvern
ig ég fór að því að breyta venj
um mínum, og fara að skrifa á
daginn, veit ég ekki, en nú hef
ég tamið mér að skrifa nær ein
göngu að degi til.
Ég hallast frekar að þeirri
skoðun Henry James, að rithöf
undur eigi að bergja af sínum
eigin brunni, frekar en að fara
að eins og Jack London, sem
trúði því, að menn ættu fyrst
að hamast um borð í skipi áð-
ur en þeir gætu skrifað um það.
Fyrri aðferðin er áreiðanlega
betri, en fyrir þá okkar, sem
hafa litla reynslu af að skrifa,
veitir umhverfið mikilvægt og
eðlilegt aðhald.
Mér fínnst efnisval í bók
ekki skipta höfuðmálí. Sjálfur
á ég óskrifaðar um það bil
Ommtán dásamlegar skáldsögur.
Líklega gildir þetta um flesta
rithöfunda. Einhver innri þörf
rekur þá áfram, og þeir geta
beitt hæfileikum sínum á hin
margvíslegustu söguefni.
En sannleikann tel ég hins
vegar skipta miklu, og það gleð
ur mig, að ég hef sjaldan verið
talínn sniðganga hann.
AKlHliK MILLEK
Missir eða skipbrot föður eða
móður á kynþroskaskeiði eða
fyrr, virðist vera sameiginleg-
ur furðumörgum mikilsháttar rit
höfundum. Dauðinn hefur grip
ið inn í, eða andlegt skipbrot.
Tjáningarþörf listamannsins,
leit hans að formi, sprettur af
nauðsyn á að koma sér upp ein
hverri skírskotun i stað þeirrar,
sem hann hefur misst, ekki með
því að fara sjálfur í þeirra
spor, en með því að finna til-
finningum sínum — ánægju,
angist, sorg og sigurgleði —
sameiginlegan farveg, og finna
þeim táknrænt samræmi, sem
hægt er að fella sig við. Lítum
bara á Tolstoy, Hemingway,
Agee, Stendhal, Dickens, o.fl.
o.fl. Sköpunargáfan verður
vissulega ekki skýrð með þess-
ari staðreynd, og því síður
snilligáfan, sem verður væntan
lega ætíð hulinn leyndardómur.
Með öðrum orðum: við getum
sagt, að listsköpun sé andsvar
listamannsins við dauða eða and
legu skipbroti föður hans, en
þar sem margir hafa reynt þetta
sama án þess að verða lista-
menn, er spurningunni enn
ósvarað: Hvað er það í eðli
listamannsins, sem ræður úrslit
um?
HENRY MILLER
Ég er sannfærður um, að
sköpunargáfa býr í hverjum
manni, og sú sköpunargáfa
fengi að njóta sín í miklu rík-
ari mæli en nú er, ef forstokk-
aðar hugmyndir okkar um
menntun kæmu ekki í veg fyrir
það. Listamanninum tekst að
brjótast upp sakir þrjózku,óbif
andi trúar á sjálfan sig og trún
aðar við köllun sína. Allir geta
notið innblásturs, en til þess að
ná markinu, þarf aga, úthald,
og trú á ajálfan aig og verk
sitt. Ytri aðstæður geta ýtt uná
ir sköpunarþörfina, og skiptir
þá ekki öllu máli, hvort þær
eru góðar eða slæmar. Með ör-
fáum undantekningum virðast
mestu listamenn í hinum svo-
nefnda siðmenntaða heimi hafa
getað þrifizt í ömurleik, hvort
sem þeir hafa sjálfir kallað
hann yfir sig eða ekki. Fyrir-
heitna landið er setíð utan
seilingar listamannsins, ekki síð
ur en annarra.
GEORGES SIMENON
Nauðsynlegasti eiginleiki
listamanns, einkum skáldsagna
höfundar, er að geta lifað sig
inn í hugarheim annarra.
ISAAC BASBTEVIS SINGER
Allir listamenn búa yfir
óvenjulegri forvitni um manns
eðlið og mannlega hegðun. Hver
einstaklingur — jafnvel dýr og
plöntur líka — er rannsóknar-
efrú í vinnustofu skáldsins.
Hvert mannsandlit, hugsanir
hans, ummæli, tilfinningar, sér-
gáfur, er einstætt, og allt sem
heyrir honum til, speglar hið
einstæða. Listamaðurinn sjálf-
ur er einstæður, og skoðar því
veröldina umhverfis sig á ein-
stæðan hátt. Skáldgáfu fáum
við að erfðum, en menntun,
uppeldi og aðrar ytri aðstæð-
ur geta bæði þroskað hana og
drepið hana niður. Samfara
skáldgáfu fer oft —- en ekki
alltaf — samúð og uppreisn
gegn grimmd náttúrunnar.
JOHN STEINBECK
Ég er sannfærður um, að
sköpunargáfan er samofin dul,
og því hefur engum tekizt að
skilgreina hana eða ráða dul
hennar fyrir aðra. Hún virðist
eingöngu byggja á óviðráðan-
legri þörf listamannsins að tjá
öðrum eitthvað, sem honum
finnst mikilvægt. Rithöfundur
finnur ekki ætíð þessari þörf
sinni hæfilegan farveg. Hann
verður að geta skynjað hvað
það er sem skiptir sköpum milli
góðrar sögu og slæmrar.
Ég leyfi mér að halda því
fram, að rithöfundur, sem finn
ur ekki til ótta andspænis dul-
arfullum og ógnvekjandi mætti
listarinnar, er blessunarlega
laus við að þekkja hana.
TENNESSEE WILLIAMS
Hlutverk rithöfundar er, að
mínu viti, að bregða upp nýjum
sannindum og uppgötva ný svið
mannlegrar reynslu, og koma
þeim þannig á framfæri, að les-
endur skynji mikilvægi þeirra.
Ég held, að listamaður sem
einhvers má sín, sé alveg sér-
stök tegund af manni. Ein-
hvers konar írávik frá hinu
eðlilega — ef við getum þá úr-
skurðað, hvað er eðlilegt —
og ófullnægja í sálarlífinu skap
ar listamann.
Ég fyllist angist, þegar ég er
ekki að skrifa. Hvers konar lífi
mundi ég lifa, ef ekki væri
skáldskaparþörfin og dagleg-
ar venjur? Ég get tæpast hugs-
að mér líf án þessa.
Kunningja mínum — við
skulum kalla hann Jóhannes —
var eitt sinn boðið á anda-
trúarfund hjá frægum miðli.
Tilefnið til þess boð3 var
sennilega það, að hann hafði
æfinlega verið mjög vantrúað-
ur á þessháttar starfsemi, og
var, sannast sagt, stálharður
efnishyggjumaður, sem trúði
hvorki á Guð né undlrhelma-
höfðingjann, og var sannfærð-
ur um að ekkert líf væri eftir
dauðann. Eigi að síður tók
hann boðinu, til þess að ganga
algjörlega úr skugga um að
þetta væri ekkert annað en
helber hégómi, ef ekki annað
verra.
Hann kom til mín daginn
eftir. Mér fánnst hann eitthvað
undarlegur á svipinn, en spurði
einskis og bauð honum í staup-
inu. Honum hafði alltaf þótt
gott að smakka áfengi, en nú
brá svo við, að hann vildi ekki
þiggja í glas hjá mér. Ég hef
líklega litið á hann nokkuð
stórum spurnaraugum, en þá
sagði hann: „Ég held að áfengi
sé skaðlegt fyrir sálina."
Væntanlega hef ég ekki ver-
ið sérlega gáfulegur á svipinn,
akkúrat þá stundina, og ég
hváði ósjálfrátt: „Sálina —
ha?“
„Já,“ sagði hann; „sálina!"
„Nú, það getur svo sem vel
verið,“ sagði ég, hafði reyndar
heyrt eitthvað þessu líkt áður,
þó nokkrum sinnum, en því
miður ekki látið mér það að
kenningu verða.
Hann þagði alllengi, humm-
aði bara við öllu, sem ég sagði,
það ikti ekki orð í honum. En
loksins leit hann á mig, nokkuð
hvasst, og spurði rétt sí svona:
„Trúir þú á Iif eftir dauðann?“
„Nú, það hélt ég að þú viss-
rr,“ anzaði ég. „Aldrei hef ég
efast um það.
„Það hef ég nú,! sagði hann
eilítið þyrkingslega. „En veistu
hvar ég var í gærkvöldi?“
Ég hristi höfuðið.
„Ég var á andatrúarfundi!“
Mér kom þetta auðvitað mjög
á óvart. En þar sem ég hef
verið á mörgum andatrúarfund
um sjálfur, og það hjá beztu
miðlum Evrópu, hef ég alloft
séð vantrúaða menn skipta um
skoðun á slíkum samkomum.
Að vísu hef ég alltaf tekið
„sönnunum“ andanna af mikilli
varúð, og hvatt aðra til að gera
slíkt hið sama, þvi að enda þótt
augljóslega virðist sannað aðtil
sé yfirskilvitlegt líf, er komi
fram gegnum miðla, hefur mér
þótt allmargt af boðskap þess-
ara anda heldur lítilfjörlegt, og
sannfæring mín um framhalds-
líf er byggð á annars konar
reynslu.
Kunningja mínum var ber-
sýnilega mikið niðri fyrir, en
einhverra hluta vegna var hon-
um stirt um mál að þessu sinni,
svo að ég spurði: „Bar nokk-
urt markvert fyrir þig á þess-
um fundi?“
Hann kinkaði kolli í gríð og
erg, „Já, það merkilegasta sem
fyrir mig hefur borið í lífinu!
Ég talaði við föður minn.“
Nú þekkti ég lítils háttar til
föður hans, sem var dáinn fyr-
ir nokkrum árum. Hann hafði
verið kaupsýslumaður, harð-
svíraður náungi og ekkert sér-
staklega vel þokkaður, svo að
ég sagði í hálfkæringi: „Hann
hefur væntanlega verið orðinn
engill?"
Jóhannes hristi höfuðið.
„Ónei, ekki skildist mér það
nú, hann sagði þvert á móti
að sér Iiði bölvanlega, og þó
væri þetta að skána upp á síð-
kastið. — En hann sagði mér
líka frá leynihólfi í skatthol-
inu sínu, sem ég á nú og þú
hefur séð. Hann sagði að það
væru í því gullpeningar. Ég
hló með sjálfum mér, því að ég
þóttist þekkja skattholíð og
vita að þar væri ekkert and-
skotans leynihólf neinstaðar,
og hugsaði með mér, að nú
hefði ég þó loksins fengið sönn-
un fyrir því að þetta væri allt-
saman eintóm bölvuð vitleysa.
Nú, karlinn sagðí mér ýmislegt
fleira, varaði mig víð því, til
dæmis, að haga mér eins og
skepna — sem ég hef nú
kannski stundum gert — sagði
einnig, meðal annars, að áfengi
væri alveg afleitt upp á
ástand sálarinnar hinumegin,
ef það væri misbrúkað, sem
manni nú auðvitað hættir við
stöku sinnum. Og svo minnti
hann mig á ýmislegt frá æsku
minni, sem enginn skolli gat
vitað nema hann. Mér fór nú
þá þegar ekki að verða um sel,
en huggaði mig við að leyni-
hólfið myndi koma upp um
blekkinguna. Nú, ég var ekki
fyrr kominn heim en ég fór að
athuga skattholið. Hann hafði
sagt mér greinilega, hvernig ég
ætti að finna þetta hólf, og ég
fór auðvitað eftir þeim leið-
beiningum.“
Nú var ég einnig búinn að
fá áhuga á málinu og horfði á
kunningja minn með eftirvænt-
ingu. En hann þagði langa
stund, svo að ég varð óþolin-
móður. „Fannstu það þá?“
spurði ég.
„Ójá, lagsmaður, ég fann
leynihólfið! Og það voru í því
gullpeningar. Ekki margir að
vísu, fjórtán stykki; aUmikils
virði núna, að ég held, og sjálf-
sagt gjaldgengir ennþá, því að
þeir eru enskir.“ Hann leit allt
í einu á mig sigrihrósandi og
bandaði út hendinni. „Hvað
segirðu, hvernig líst þér á? Er
þetta kannski ekki fullgild
sönnun fyrir þvi að karlinn sé
lifandi?“
„Sönnun? — jú, ætli það
ekki,“ svaraði ég.
Eftir nokkra þögn hélt Jó-
hannes áfram: „Konan mín var
með mér, og móðir hennar kom
fram á fundinum. Hún var nú
aldreí neitt gáfnaljós, bless-
uninr og það var ekki mikið á
því að græða, sem hún sagði
— nema einu: Hún hélt því
fram að konan mín væri fædd-
ur miðill, og að henni hæri
skylda til að Ieggja fram aila
krafta sína í þágu góðs mál-
efnis. I>eir þarna hinumegin
myndu sjá um að hún fengi
góða stjórn, eins og hún orð-
aði það. Mér varð á að spyrja,
hvort hún ætlaði að taka
stjórnina að sér sjálf — því að
satt að segja var ég búinn að
fá alveg nóg af kerlingunni áð-
ur en hún fór yfir landamær-
in. En hún neitaði því, sagðist
ekki vera fær um slíkt, en
myndi þó koma nokkrum sinn-
um og heilsa upp á okkur, þeg-
ar allt væri komið í lag.
Eitthvað fleira sagði hann
mér af fundinum, sem ég man
nú ekki lengur. En honum var
svo mikið niðri fyrir að hann
átti bágt með að sitja kyrr, og
innan stundar kvaddi hann og
fór.
Ég hafði gaman af þessu,
eins og ég hef æfinlega, þeg-
ar harðsoðnir efnishyggju-
menn reka sig á eitthvað í til-
verunni, sem gerir að þeim
fínnst grunnurinn undir fótUm
þeirra ekki jafn traustur og áð-
ur. En ég hafði um margt ann-
að að hugsa, og eftir svo sem
vikutíma var ég alveg búiun
að gleyma þessu. Þá hitti ég
Jóhannes á götu. Hann var svo
einkennilegur í fasi og útliti
að ég veitti því eftirtekt. Þessi
4 LESBOK MORGUNBLAÐSINS 15 1970