Lesbók Morgunblaðsins - 04.10.1970, Side 9

pfiigts neTgun. Pa8 er elgl ölik-
legt, að þessi blót hafi farið
fram á Lögbergi, og að brjót-
bálkurinn og askan séu menj-
ar þeirra."
Björn M. Ólsen víkur að því
sérstaklega, hvor staðurinn hafi
verið hentugri fyrir þær at-
hafnir, sem áttu að fara fram
að Lögbergi og telur staðinn
því hentugri þvi nær sem
hann var miðju þingstaðarins.
Hraunriminn á milli gjánna
hafi verið nokkuð afskekktur.
„Ennfremur,“ segir Björn M.
Ólsen, „heyrist hvergi eins vel
það, sem talað er, eins og ef
mælandinn stendur uppi á gjá-
barminum eystra því að fyrst
og fremst heyrist hvert orð,
sem sagt er, þó ekki sé hátt
talað, eftir allri Almannagjá
suður undir Kárastaðastíg, og
auk þess varpar efri (vestari)
gjábarmurinn hljóðinu austur á
sléttuna, sem Öxará rennur eft
ir, svo að þar heyrist glöggt,
þó að staðið sé langt burtu úti
í Öxarárhólma.......... Þetta
reyndi ég sjálfur árið 1880 á
Þingvelli, og heyrðist þá vel
allt, sem ég sagði, út i Öxar-
árhólma, þrátt fyrir það þó lest
færi um sama leyti yfir ána
rétt hjá og talsverður hávaði
glepti fyrir af gutlinu, þegar
hestarnir óðu, og þó að nokkur
gola væri.“
Hér hefur Björn M. Ólsen
gert athuganir hliðstæðar þeim,
sem Sigurður Vigfússon gerði
því til sönnunar, að Lögberg
væri á Spönginni. Virðist hvort
tveggja geta komið heim með
hliðsjón af hljómburði, en þó
virðist hafa verið enn betra
að tala af Lögbergi á gjárbarm
inum eystri, ef allt það er rétt
um hve langt hið talaða orð
berst, sem Björn M. Ólsen seg
ir.
Að loknum athugunum sín-
um á hljómburði frá Lögbergi
á eystri bakka Almannagjár
herðir Björn M. Ólsen á mál-
ílutningi sínum og segir:
„Fullkomin sönnun fyrir því,
að Lögberg hafi verið fyrir
vestan Öxará, en ekki fyrir
austan, fæst af nokkrum stöð-
um í Sturiungu. Fyrsti staður-
inn er i Sturlu sögu, og hefur
verið rétt metinn af Guð-
brandi Vigfússyni og Kálund,
og þarf ég þvi ekki annað en
visa til þeirra." 1 Sturlungu
stendur: „Ok einn dag er
menn komu flestir til Lögbergs,
þá gekk Sturla fram á virkið
fyrir búð sina, því at þat var
opt háttr hans at setja á langar
tölur um málaferli sín. . .,“ þá
er lýst ræðu Sturlu og and-
svörum Jóns Loftssonar og
Brands biskups við henni, en
síðan koma þessi orð: „Síðan
gengu menn frá Lögbergi ok
heim til búða.“ Björn M. Ól-
sen getur þess raunar, að þau
orð, sem allt er hér undir kom-
ið, orðin „á virkit fyrir búð
sína“, vanti á elzta handrit
Sturlungu. Hann telur þó, að
þau hljóti að vera upphaflega í
sögunni. Matthías Þórðarson,
sem er ákafur talsmaður Lög-
bergs á eystri barmi Almanna-
gjár, vill hins vegar ekki
leggja mikiö upp úr sönnunar-
gildi þessa staðar í Sturlungu.
Hann segir í bók sinni Forn-
leifar á Þingvelli: „Ég fyrir
mill leyti álít, að þessi um-
ræddu 5 orð séu ekki upphaf-
leg og að þau eigi hér mjög
illa við. Mér þykir augljóst af
allri frásögninni, að þeir höfð-
ingjarnir, Sturla, Brandur bisk
up og Jón Loftsson hafi allir
verið staddir að Lögbergi og
talað þar allir, en hitt er afar
óeðlilegt, að Sturla Þórðarson
hafi farið að „senda þeim tón-
inn“ þangað frá búðarvirki
sínu í nánd eða þeir farið að
kalla svör sín upp í búðarvirk
ið til hans. Niðurlagið á frásögn
inni: „Siðan gengu menn frá
Lögbergi og heim til búða,“ —
bendir ótvirætt á, að þetta sam
tal hafi allt farið fram að eða á
Lögbergi. Að komast svo að
orði, að Sturla hafi gengið
fram, er öldungis eðlilegt og
venjulegt mál enn í dag.
Um þennan stað álít ég þvi,
að hann gefi enga sönnun fyrir
því, að Lögberg hafi verið
vestan ár“, segir Matthías Þórð
arson að lokum.
Björn M. Ólsen nefndi til tvo
aðra staði i Sturlungu, er sönn-
uðu það, að hans áliti, að Lög-
berg hefði verið fyrir vestan
Öxará. Á hinum fyrri er sagt
frá deilum Snorra Sturlusonar
og Magnúsar goða. 1 grein
Bjarnar M. Ólsen segir: „Þeim
lenti saman eitt sumar á Al-
þingi út af skærum manna
þeirra, og veitti Sæmundur
Jónsson frá Odda frænda sín-
um Magnúsi. Búðir þeirra
Snorra og Magnúsar stóðu
hvor hjá annarri á Völlunum
fyrir austan ána, og sést það á
sambandinu, að búð Oddaverja
stóð líka þar nálægt. Sæmund-
ur veitti Snorra atgöngu, en
hann fylkti liði i sundinu milli
sinnar búðar og Allsherjarbúð
ar, sem Magnús goði tjaldaði,
og sendi orð eftir bræðrum
sínum, Þórði og Sighvati; komu
þeir báðir og með alla sína
menn og þótti Sighvati Snorri
ekki hafa haldið vel stöðunni,
áður hann kom til. Það sést af
þessari frásögn,“ heldur Björn
M. Ólsen áfram, ,,að þeir bræð-
ur Snorra, Þórður og Sighvat-
ur, hafa haft búð fjarri Snorra,
og má telja það víst, að þeir
hafi tjaldað Hlaðbúð, sem
fylgdi Snorrungagoðorði, erfða
goðorði Sturlunga og kemur
það vel heim, því að Hlaðbúð
lá fyrir vestan Öxará. Á þessu
þingi urðu þær málalyktanir, að
Snorri varð að leggja mál sitt
á vald Sæmundi, og undi illa
við. Næsta vor stefndi Snorri
Magnúsi goða skóggangssök
um erfðamál til Þverárþings og
gerði hann þar sekan skógar-
mann. Eftir það fjöl-
menntu hvorir tveggja til
alþingis."
Siðan koma þau orð, sem hér
hafa mest sönnunargildi, en
svo segir i Sturlungu: „Snorri
lét gera búð þá upp frá Lög-
bergi, er hann kallaði
Grýlu . . . Bræður hans voru
þar báðir með miklu liði. Allir
voru þeir fyrir vestan á.“
Björn M. Ólsen telur, að orð-
in „upp frá Lögbergi“ merki
„norðar en Lögberg“ og hafi
búð Snorra, Grýla, þvi staðið á
Hallinum norðan við Lögberg.
Matthías Þórðarson, sem er á
sama máli og Björn M. Ólsen
um það, að þessi staður í Sturl-
ungu sanni, að Lögberg hafi
verið fyrir vestan Öxará, telur
liklegt, að hér sé aðeins átt við
hærri stað en vallarrönd-
ina neðan Hallsins. Telur hann,
að Grýla muni hafa staðið í Al-
mannagjá.
Þriðji staðurinn i Sturlungu,
sem hefur , sönnunax-gildi i
þessu tilliti, að mati Bjarnar
M. Ólsen, er, þar sem þeir
standa andvígir hvorir öðrum
Sturlusynir. Annars vegar eru
þeir Snorri og Þórður, en hins
vegar Sighvatur með Stui'lu
syni sínum. Þeir bræður, Sig-
hvatur og Þórður semja svo
um, að Stuxia skyldi tjalda
Hlaðbúð, og sagði Sighvatur
það ráð, „at sínum megin ár
væru hvárir." „Af þessu má
ráða,“ segir Björn M. Ól-
sen, ,,að þeir Sighvatur og
Stuiia hafi verið fyrir vestan
á, en Snorri og hans flokkur
fyrir austan, og hefur Snori'i
þá tjaldað hina vanalegu búð
sina, Valhöll. Telur Björn þetta
gert til að afstýi'a illdeildum.
Síðan segir í Sturlungu: „Þeir
Sighvatur létu lýsa hernaðar-
sakir at Lögbergi á hendur
Vatnsfirðingum, én Snorri lét
segja til sektar Hrafnssona í
Lögréttu; þat gjörði Jón murt-
ur.“ Bjöi’n M. Ólsen heldur
áfram: „hér er það athugavert,
að það átti að lögum að lýsa
sekt að Lögbergi, en ekki í
lögréttu. Hvernig stendur þá á
því, að Sighvatur skuli hér
lýsa hernaðarsakir að Lög-
bergi, eins og rétt var að lög-
um, en Snorri skuli bregða frá
lögunum og segja upp sekt í
lögréttu? Ef Lögbei’g hefði ver
ið að vestanverðu við ána, þá
er það auðskilið. Þá var Lög-
berg á valdi Sighvats og hans
manna, sem voru fyrir vestan
á, og hefur Snorra ekki þótt
árennilegt að fara þangað til
að lýsa sektinni eða senda
menn sína þangað til þess, und-
ir vopn þeirra Sighvats. Því
kýs hann heldur að segja upp
sektina austan árinnar i lög-
réttu, þó að það væri ekki lög-
mætt. Ef Lögberg aftur á móti
er fyrir austan ána á hraun-
rimanum milli gjánna, þá er
þetta alveg óskiljanlegt. Þá
verður ekki séð, að Snorra hafi
getað gengið neitt til að breyta
frá lögunum, þar sem Lögberg
þá hefði verið á valdi hans, og
hins vegar gat það þá ver-
ið hættulegt fyrir Sighvat og
hans menn að fylgja ákvæðum
laganna og lýsa hernaðarsak-
irnar að Lögbergi, því að þá
hefði hann orðið að fara yfir
ána til þess í hendur fjand-
manna sinna.“
Björn M. Ólsen segir að lok-
um: „Sérhver af þeim stöðum í
Sturlungu, sem nú voru taldir,
virðist þannig benda til, að
Lögberg hafi ekki verið á
hrauni’imanum milli gjánna,
heldur að vestanverðu við
Öxará.“
Undir þessar niðurstöður
Bjarnar M. Ólsen hefur Matt-
hías Þórðarson tekið eins og
rakið hefur vei’ið, að undan-
skildu því, að Matthías Þórðar-
son telur fyrsta staðinn af þess
um þi’emur ekki hafa sönnunar-
gildi um það, hvar Lögberg hafi
verið. Hina staðina tvo telur
Matthías, eins og Björn M. Ól-
sen, skera úr um það, að Lög-
berg hafi verið fyrir vestan
Öxará, og þá að öllum líkind-
um á austurbarmi Almannagjár,
á þeim stað, þar sem Sigurður
Vigfússon gróf í mannvirkið.
Verður því ekki móti mælt, að
hér hljóta þessir tveir fræði-
menn að teljast hafa mikið til
síns máls. Fæ ég ekki séð, að
umræddir staðir í Sturlungu
verði túlkaðir á annan veg en
þeir gera og samkvæmt því hef-
ur Lögberg verið fyrir vestan
Öxará á þeim tíma, sem um
ræðir.
Þá nefnir Matthías Þórðar-
son til eina fi’ásögn úr Njáls-
sögu, er hann telur, að lýsi því,
hvernig menn hafi staðið, er
þeir hlýddu á mál að Lögbergi.
f Njáls sögu segir: „Þat var
einn dag, er menn gingu til
Lögbergs, ok var svá skipat
höfðingjum, at Ásgrímr
Elliða-Grímsson ok Gizurr
hvíti, Guðmundr riki ok Snorri
goði váru uppi hjá Lögbergi,
en Austfirðingar stóðu niðri
fyrir. Mörðr Valgarðsson stóð
hjá Gizuri hvita, mági sínum;
Mörðr var allra manna mál-
snjallastr. Gizurr mælti þá, at
hann skyldi lýsa vígsökunum,
ok bað hann mæla svá hátt, at
vel mætti heyi’a.“ Um þetta seg-
ir Matthías: „Menn hafa ver-
ið vanir að nefna sjálfa Lög-
bergsupphækkunina í daglegu
tali Lögberg. Þar, „at Lög-
bergi“, hafa miðpallsmenn lög-
réttu átt sæti, er lögsögumað-
ur sagði upp lög, og aðrir þeir,
er hann ákvað. Við lýsing saka
hafa menn staðið „at Lög-
bei’gi“, þ.e. uppi á þessari
upphækkun, og svo hafa menn
ætið gert, þá er þeir „skyldu
mæla málum sínurn."
Nú hafa verið raktir helztu
staðir í fornritum, sem hafa má
hliðsjón af til ákvörðunar um,
hvar Lögberg hafi verið á Þing
völlum. Og eins og hér hefur
komið fram, og fyrr bent á af
fræðimönnum, benda þeir stað-
ir, sem skýrast tilgreina af-
stöðu, til þess, að Lögberg hafi
verið vestan Öxarár.
Þegar fornritum sleppir, eru
búðaskrár á Þingvöllum þær
heimildir, sem næstar koma að
aldri. 1 búðaskipan Sigurðar
lögmanns Björnssonar frá 1700
segir um búð Guðmundar rika:
,, . . . áður var hans búð aust-
an við ána og austur undan
Þorleifshólma, skammt frá þvi
gamla Lögbergi, sem millum
gjánna var og einstigi að.“ Sem
millum gjánna var, stendur í
handriti Sigurðar Björnssonar.
Hefur hann fyrst skrifað, sem
millum gjánna er, en strikað er
út og skrifað var fyrir ofan.
Næsta heimild um Lögberg
er ummæli Jóns Ólafssonar frá
Grunnavík, sem er að finna í
tveimur ritum, Lexicon Is-
landico-Latinum undir orðinu
vebönd og annars vegar í Con-
tractismus. Eru orð hans til-
færð hér eftir bók Matthíasar
Þórðarsonar: Þingvöllur. 1
Lexicon Islandico-Latinum seg-
ir Jón: „Ég meina Lögberg hið
forna hafi verið skammt fyrir
norðan Snorrabúð, þar á því
hallandi bergi við eystri gjár-
barminn, því þar fann ég circa
1724 ferkantaða hraunsteina,
setta í hálfhring. Þeir voru all-
ir mátulega stórir til að sitja á.
Af þeim gerðum við, sem þá
vorum með Páli lögmanni Vída-
lín, stillur yfir ána, af lög-
réttueyrinni yfir á hólmann. Á
þeim get ég þeir hafi setið, lög-
réttumennirnir."
1 Contractismus segir Jón Ól-
af sson:
„Hún (þ.e. lögrétta) meina
ég til forna hafi verið á eystri
gjárbarminum, skammt fyrir ut-
an Snorrabúð, fá faðma norðar;
því anno 1724, circiter, þá vér
komum með Páli Lögmanni
Vídalín til lagakonferenzen,
scil. viku fyrir alþing, eður
þann 8. Julii, sem þá tiðkaðist,
fann ég þar ferkantaða hraun-
steina á berginu, mátulega
til að sitja á, og voru flestir
grasi vaxnir; þá tókum við upp,
veltum niður af Hallinum og
gerðum stillur af við eyrarend
ann sunnanverðan, fyrir neð-
an lögréttuna, so ganga mátti
þurrum fótum, fyrst yfir á
Fógetahólmann, og síðan sett-
um við eins stigsteina þaðan yf-
ir kvíslina, so ganga mátti heim
að Þingvöllum þurrum fótum,
og þurfti ei hest; en þó álpuð-
ust sumir af ógætni, vanstill-
ingu eða drykkskap stund-
um út af þeim. Þar hygg ég
heitið hafi Lögberg til forna."
Lýkur hér tilvitnun Jóns frá
Grunnavík. Hann nefnir í upp
hafi máls síns í Contractismus,
Framh. á bls. 10.
4. olktóibea- 1970
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 9