Lesbók Morgunblaðsins - 04.03.1973, Blaðsíða 12

J
Skálholt á dögum Brynjólfs biskups.
Stef án Þorsteinsson
Islandslysing
og hölundup
hcnnup
Veturinn (1588—89 dvöldu
þrír merkir íslendingar samtím
is í Kaupmannahöfn, þeir Odd-
ur Einarsson síöar biskup
í Skálholti, Arngrímur Jónsson,
Iærði, síðar rektor á Hólum og
Sigurður Stefánsson, síðar
rektor í Skálholti.
Oddur Einarsson var þeirra
elztur. Faðir hans var fátækur
prestur á Norðurlandi, séra
Einar Sigurðsson, og liggur eft
ir hann imeira li kveðskap en
nokkurn Islending annan fram
að þessu, segir P.E. Ólason, ög
telur (ennfremur að /svo til all-
ir fslendingar séu af honum
komnir. Oddur hafði verið
rektor á Hólum tfram að þeim
tíma, tvar kjörinn biskup
í (Skálholti sumarið 1588, var
vígður í Höfn og fékk Veitingu
fyrir embættinu vorið eftir og
hélt að ,því búnu heim til ís-
lands og pettist ií „biskupsstól-
inn“ í Skálholti.
Sama sumar |hélt Arngrímur
Jónsson einnig heim til fsiands
og tók Við rektorsembætti því
er Oddur hafði gegnt iað Hól-
um. Arngrímur var einn „lærð-
astur maður sinnar tíðar“ enda
hlaut hann viðurnefnið lærði.
Jón biskup Vídalín var sonar-
sonur Arngríms iærða, en sjáif
ur var hann saf merkum norð-
ienzkum aíttum [kominn, Jiá-
frændi >Guðbrands biskups
Þorlákssonar.
Sigurður Stefánsson var son
arsonur Gísla Jónssonar bisk-
ups lí Skáiholti. Faðir hans séra
Stefán Gíslason í Odda var í
biskupakjöri með Oddi Einars-
syni „og kom upp hlutur
Odds“. Fræðimenn segja m.a.
mn Sigurð Stefánsson: „Hann
var talinn ibezta skáld á latínu,
kunni söng ágætlega og var
málari“ (P.E.ÓI.). „Hann mun
hafa verið einn ifjölhæfasti og
lærðasti jnaður hér á sinni tíð“
(Bj.J.). JÞegar árið 1593
er prentað eftir hann rit á
latínu og löngu síðar, árið 1706
lætur fremsti ísl. sagnaritari
17. aldarinnar prenta í Kh. lat-
ínukvæði eftir hann. Árið 1594
hvarf Sigurður Stefánsson
heim frá háskólanámi og fræði
mennsku í Kaupmannahöfn og
gerðist þá skólameistari í Skái-
holti. Árið eftir lézt hann þar
voveiflega.
Það er full ástæða til að ætla
að >all náin tengsl hafi verið
milli þessara þriggja
manna, veturinn 1588—89
og feemur tmargt til. Yngri
mennirnir eru þegar farnir að
vinna að svipuðum hugðarefn-
um og verða báðir rektorar við
hina tvo lærðu jskóla landsins.
Arngrímur tekur sæti Odds
Einarssonar á Hólum. Sigurður
gerist síðar skólameistari Odds
biskups í Skálhoiti.
Það var árið 1928 að út kom
í Hamborg ritið CJualiscunque
descriptio Islandiæ, sem nefnd
hefur verið íslandslýsing. tlt-
gefandi þessa latneska rits er
Fritz Burg, hókavörður og
hafði hann „veitt því eftirtekt“
í ríkis- og háskólasafninu í
Hamborg. Handritið er upp-
skrift eftir eintaki sem Þormóð-
ur sagnaritari Torfason átti, og
mætti jafnvel áiíta að hann
hafi átt hið upprunalega hand-
rit, frumrit verksins. Frumrit-
ið er giatað og þetta eina end-
urritið sem vitað er um, að
hafi varðveitzt.
I formála útgáfu sinnar á
Iatneska textanum kemst Burg
bókavörður að þeirri niður-
stöðu sað höfundur yiteins væri
Sigjirður Stefánsson, skóla-
meistari i jSkálholti (d. 1595).
Meginrök hans fyrir þeirri
kenningu voru athugasemd sem
Þórður Þorláksson. biskup,
skrifaði aftan á kort það af
Norðurhöfum sem eignað er
Sigurði Stefánssyni. Þar segir
Þórður biskup iað Sigurð-
ur skólameistari hafi meðal
annars samið íslandslýsingu,
sem hann hafi séð hjá Þormóði
Torfasyni. Þetta virðist mega
telja harla haldgóð rök fyrir
höfundarnafni ritsins Islands-
lýsing lí frumútgáfu. Verð-
ur leitazt við að gera þessu
nánari skil í þessu greinar-
korni.
Nýlega er Islandslýsing kom
in út hjá Bókaútgáfu Menn-
ingarsjóðs. Þar er liöfund-
ur nefndur Oddur Einarsson,
Sveinn Pálsson sneri á ís-
Ienzku, formáli eftir Jakob
Benediktsson, nokkur orð um
íslandslýsingu eftir Sigurð
Þórarinsson.
Þýðandi hókarinnar, Sveinn
Pálsson, menntaskólakennari,
er tæplega fimmtugur ,að aldri
þegar bók þessi kemur út. Þeir
menn munu vera til, sem telja
þennan „útlæga“ mann einn
fjölhæfasta menntamann og
iærðasta íslending, sem nú er
uppi og víst er um það að náms
ferill lians 'í ýmsum af fremstu
menntastofnunum Evrópu var
afburða giæsilegur.
Það er ekki gert mikið úr
þýðingu Sveins eða því öðru,
sem hann hefur fjallað um það
rit, sem jhér liggur fyrir. Fast-
lega má gera ráð fyrir, að þeg-
ar hann þýðir þessa bók úr
latinu telji hann sig vera að
þýða >bók Sigurðar Stefánsson-
ar, skólameistara sem var „einn
fjölhæfasti og lærðasti maður í
sinni tíð“.
Það er rétt að það komi hér
fram að það var Sveinn Páls-
son sem Jagði grundvöliinn :-ð
Menntaskólanum á Laugar-
vatni á tfrunum 1950—1952 og
urðu þeir Ólafur Briem kenn-
arar við hinn nýja mennta-
skóla þar, |er þann var stofn-
aður 1953. Frá þeim 'skóla
hvarf Sveinn ,er skólameistara-
skipti urðu um 1960, og mun í
dag vera hægt að draga nokkr-
ar áiyktanir af |því brotthvarfi
Sveins frá Laugarvatni þar sem
hann var elskaður og virtur af
nemendum og samstarfsmönn-
um. Eftir að gveinn hafði um
árabil starfað sem aðalkennari
við einn af héraðsskólum lands
ins sótti hann um skólastjóra-
stöðu við þann héraðsskólann,
sem sækir /einna fastast
og stendur líklega næst þvi að
öðlast menntaskólaréttindi út á
landsbyggðinni |á eftir Lauga-
vatni. Þáverandi menntamála-
ráðherra Jét isér sæma að
hafna Sveini en ráða íþrótta-
kennara iskólans skólastjóra
þessa væntanlega menntaskóla.
Og síðan munu leiðir Sveins að
menntaskólum á íslandi hafa
verið lokaðar.
Menntamálaráðherra Sviss
hefur nú látið sér sæma að
skipa Svein Pálsson kennara
við einn viðurkenndasta
menntaskólann í Zúrich eftir að
hann liafði starfað þar mn
nokkurt skeið. Ég er ekki grun-
V,
laus um að einhverjum jncnnta-
mönnum og menntafrömuð-
um hér heima þyki þessi há-
menntaði landi vor „bezt
geymdur“ þar ytra. — Það er
ekki að ástæðulausu að þetta
er fram tekið um þýðandann
um leið og þessarar bókar er
getið.
I eftirmála ií ibókinni stend-
ur: „,Ias dr. Jakob Benedikte-
son þýðinguna yfir í handriti,
bar hana saman við latneska
textann í útgáfu Burgs
og færði margt til betra horfs".
Það virðist ekki fara hér mik-
ið fyrir háttvísinni, hvorki í
orðum né athöfniun. Ekki sízt
þegar litið er til þess að tök
munu jhafa verið á því
og Sveinn Pálsson reiðubúinn
að búa iliana til prentunar. Fyr-
ir því tel ég mig hafa hans eig-
in orð.
Sá sem þetta skrifar hefur
ekki ástæðu til að telja
sig mikinn fræðimann en frá
hans sjónarmiði þarf ekld önn-
ur fræði en fyrir liggja í þess-
ari bók til að þessi endurskoð-
un dr. Jakobs Benediktssonar
Ieggist illa í lesandann. Sér-
staklega finnst mér það víta-
verð vinnubrögð hjá dr.
Jakobi iað strika yfir. áður við-
urkennt liöfundarnafn Sigurð-
ar Stefánssonar, skólameistara
og |setja í staðinn nafn Odds
biskups Einarssonar, sem höf-
und bókarinnar og forsendurn
ar sem dr. Jakob færir fyrir
því vægast sagt fráleit vinnu-
brögð, þegar miðað er við all-
ar aðstæður.
Hinn upphaflegi heimildar-
maður að höfundarnafni Sig.
Stefánssonar er sjálfur
Þormóður Torfason, sagnarit-
ari, tfornfræðingur konungs. En
segja má að þessi höfundar-
breyting dr. Jakobs gangi tfyrst
og íremst út já aó gera Þórð
Þoriáksson, Skálholtsbiskup
ómerkan orða isinna en skrif-
legar heimildir liggja fyrir um
það að Þórður biskup hefur
þetta eftir Þormóði.
Þormóður Torfason settist í
Skálholtsskóla réttum 50
árum eftir drukknun Sigurðar
skólameistara. Varð stúdent
1654, fór utan sama ár og er
skráður í stúdentatölu í liáskól
anum í Kaupmannahöfn 7. júní
1655. Var um 1660 kom-
inn í þjónustu konungs við
þýðingar á ,ísl. fornritum. Var
sumarið 1662 á Islandi í hand-
ritasöfnun. Má ekki ætla
að hann hafi einmitt þá komizt
yfir hið upprunalega handrit
af Islandslýsingu, sem síðar er
í eigu hans en hann lætur gera
nokkrar uppskriftir af ritinu.
Árið 1664 varð Þormaður stift-
amtsskrifari í Stafangursamti í
Noregi og isettist ári síðar að á
óðali sínu Stangeland á eynni
Körmt, sem var lieimili hans
upp frá bví, en Þormóður lézt
árið 1719. Árið 1667 varð hann
fornfræðingur ikonungs og helg
aði sig upp jfrá því ein-
vörðungu sagnritun og forn-
fræðirannsóknum.
Dr. Jakob Benediktsson vitn-
r
©