Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.1973, Síða 8

I. KAJBXI. UNDANFARI
Snemma í maímámiöi 1783,
urðu meam varir við gos í sjó
úti fyrir ReyJkjanesi. Kom þar
upp eyja er kölluð var Nýey,
en hún hvarf eftir stuttan tima.
1 júní sama ár fundust harðir
j arðsk j álf takippir í Vestur-
Skaftaf ellssýslu.
D. KAFLI. ANNÁI.L
Morguninn 8. júní, sem var
hvítasunnudagur, í heiðskíru
og björtu veðri, kom upp fyr-
ir norðan næstu byggðarfjöll
á Síðunni, svart sandmistur og
mökkur svo stór að hann á
stuttum tíma breiddi sig yfir
Síðuna og hluta af Fdjóts-
hverfi. Dimmt varð í húsum og
sporrakt úti sökum öskufalls.
Um nóttina fundiust miklir jarð
skjálftakippSr og hraaringar, og
Skaftá þvarr óðum. Var loks
svo komið þann 10. júní að áin
var alveg þurr fyiir utan þau
byggðarvötn er í hana féilu.
Þann 12. júní brauzt svo hraun
rennsli mikið niður Skaftár-
gljúfur með ógnar braiki og
brestum, og breiddist út um hin
eldri hraun sem þar vom fyrir.
FyUti hraunflóðið gljúfrin á
skömmum tíma, og rann síðan
austur með Síðu og náður í Með
ailand.
14. júní var iloftið orðið svo
menigað, að brjóstveikir gátu
ekki með góðu móti atnd-
að. Varpfuglar flýðu hreiður
sin og drápust svo hundruð-
um skipti, og silungur drapst
í vötnum. Gróður fölnaði og
húsdýrafóður þvarr. 15. júní
urðu enn miklar jarðhræring*
ar. 16. júní kom gifurlegt eld-
flóð úr Skaftárgljúírum, og tók
Á heilaíðumyndinni til hægrri sést nokkuð
af gígaröðinni austan Laka, sem er hér
í bakgrunni. Myndina tók Sigurður Þór-
arinsson, jarðfræðingur. Kortlð tö vinstri
skýrir sig sjáJft, svo og önnur þau kort,
sem birtast með þessari grein.
þá af bæina Á á 'Síðu og Nes
i Skaftártumigum, og þrem dög-
um síðar, þann 19. júní, tók eld
urinn höfuðrás og stefndi á
Meðalland. Tók þ'á af á þrem
dögum bæina, Hólma, Hólma-
sel, Botna og Fljót. Hinn 29.
júná kom enn ógurlegt eldflóð
út úr gljúfrumum og skiptást í
3 arrna, og rann hánn vestasti
niður farveg Leirár og niður
i Kúðafljót og stanzaði fyrir of
an Leiðvöll. Við það stífluðust
Tungufljót og Hólmsá, og
mymduðust stórlón. Miðkvísiin
stefndi á Landbrot, en hin
þriðja ramn austur með Síðu og
voru hraunim að renna þar aust
ur til þess 20. júlí, þá stöðV-
uðust þau hjá Systra-
stapa. Tók þá af flesta
bæi sem Iþar voru. Eftir það
urðu gosin vægari, en héldust
þó fram í septemlber. Á ám og
vötnum urðu mikáar breytíng-
ar, og tók það mörg ár áður
en þau voru búin að fá eðli-
Jega framrás. Hinn 30. júlí
runnu hraun niður Hverf-
isfljótsgljúfrið með 'þeim afleið
imgum að fljótíð þornaði upp.
Eftir það komu aðeins fjögur
eldflóð þar niður í byiggð, það
■síðasta 25. október. Fyllti þá
Dautt
1783: 1783-84:
Nauitfé 21.457 11.461
Saiuðtfié 232.731 190.488
Hross 36.408 28.013
ailt gljúfrið og láglendi miHi
Eiríksfells og Mitolafells,
og svo rann hraunið niður á
Brunasand, og tók þá af 3 bæi
og mikil slægjulönd, Brunná
tepptist og Hverfisfljót braut
sér farveg austan við hraunið.
AUan nóvember var gifurleg-
ur hamagamguir í eldstöðvunum,
og heyrðust mlklar druniur nið-
uæ 1 byggð. Frá desemfoerbyrj-
un fór gosið mjög minnkandi.
Janúar 1784: Eldar vaka enn
í eldstöðvunium NA af Laka. 7.
febrúar varð siðast vart elda 1
Lakagígum og þann 8. apríl
hljóp Skeiðaró. Allt árið 1784
var ólykt og fýla oftsinnis frá
eldstöðvumum og miklir mekk-
ir upp frá Iþeim og hnaunumum
þá er einhver ioftsaggi var.
Mest baæ á 5 möktoum og voru
3 'þeirra frá hraunum niðri á
láglendi. Hverfisfljót var kom-
ið fram með sömu stærð og íyr-
ir gos, iþann 25. júlí 1784.
III. KAFLI. TJÓN AF
VÖLDUM SKAFTÁREUDA
Skaftáreldar 'eða Síðueldar
ullu gífurlegu tjóni á mönnum
og eigmum á íslandi. Á land-
inu öllu voru árið 1783 48,884
sálir, en árið 1785 hafði þeim
fækka'ð um 9,238, og mum láta
nærri að fimmti hluti þjóðar-
innar hafi láttzt af völdum nátt
úriuhamfaranna og í ósköpum
þeim sem fylgdu á eftir. Sem
dæmi um mannfelli í einstökum
sveitum, má taka sveitírn-
ar næst eldstöðvoimum þ.e.
Fljótshverfi, Síðu og Landbrot.
Þar bjó árið 1783, 601 mann-
eskja, en árið 1785 voru þeir
orðnir 37% fænri og höfðu iþá
látizt 225 manneskjur. En auk
manntjóns varð gripafellir óg-
urlegur, og sésit það bezt á eft-
irfarandi töflu.
Lifandi Dauðl
1784: %:
9.996 54,4%
44.243 81,8%
8.397 77 %
AIls munu 4/5 af öllum hús-
dýrum í landinu 'ha'fa dæepizt
i þessum harðindum.
Hraunin og vatnagangurinín,
sem orsatoaðist af gosinu, tók
af 20 bæi, þar af 8 algjönlega.
12 byggðust eftir nokkur ár,
enda 'þótt lönd þeirra væru
stórlega skert svo og slægjur.
En miklu fleiri bæir í öðrum
sveitum voru í eyði hin næstiu
ár á eftir eins og sjá má á efit-
irfarandi töflu, sem er úr ann
áium Árna Þórarinssonar 1784.
Fraxnih. á bls. 10