Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.1973, Page 15

á leisðd Jóh&nns í mitnniinigiu þess
a6 70 áir v'aru 'liðim frá fœíð-
imigu 'hams. Stendur mú þessi
legsitteimn við suðurvegig gaimla
kirtojiuigarðsdms' á Smopipunmd í
Óláf&vtik og 'ber vcntt uon arit-
arsemi œttánigja 'hams oig vlna
þar á sfaðnium og ter vei á þvi.
t»etta er ijBálbrotinm oig ótilhlöiggv
imm' in'álttiúirusteimn, gæti' veríð
úr vEnmimiu, sitendur á steyptri^
'hielliu. Á hamm er Wöggtvið: Jó"
hanm Jönssom, SkM’d. 1896 —
1932. Eima úitflúnið sem höggv-
ið er á hann er trós,
sem Jóhanna segir að stein-
höggvarimn hafi viljað leggja
itil á legstein slkáldsdns. Hér
hvfiiiir slkáfiöið meðai ættinigrjá
Og vina. í mæsta mágrenmi fhvffla
Igömlu hjómdm i Kóti, en þar bjó
móðir 'hans um árabil efitir að
JóhSamn hvarf úir iamdti.
Það vaæ á áMðnu sumri ár-
ið 1920 öem Jóhamn Jömsson
igekik m'illd ættimgjá sinna og
vima í Ólaifsvilk til' þess að
'kiveðja þá, mú skyidi haldið úit
i himm stóra heinris en þaðan
áitti hamn ekiki afituxikvæmt.
Hamn var elskiuiegiur iung-
iur maður, sem vfiða þúrfti að
koma við og ölum þótti vænt
urn.
Að síðustu kom Jóhamm í
Uppsaii til' Stefáms Kristijáns-
sonar, vegavehksitjóra, en þeir
vonu' m'i'kliir vinir. Skipið sem
hann sikyidi fara með iá últi á
vlíikimni og uippskiipunarbátam-
ir sigldlu á miili skips. og lands,
en mieð síðasta bátmum miuradi
hanm talka sér far út í skJipið.
Jóhanm sitóð við 'gfiúiggamm og
hortfðii út á rvíkina. Frú Svan-
borg, kona Stefáins bað hánn
þá að sikritfa mokkiur oirð í
„piöesiibólk“ Stefáms' að sikilmaði,
sem þau fumdu öll á sér að
murndi verða ’lanigiur. Settist
Jóhamn þá við skirifborðið í
isitöfiunni og sficriifaðli efltir-
farandi í minnimgabók vinar
sfin's:
'Vizikiunnair Guið þíma vegiferð
igjreiði,
og vtomfir þlnar 'til siigturs leiðí.
Kæriieikans Gjuð ytfir Mtf þiitt
’ijömi,
unz iieiðim er Æairin að
al'föðurdómi.
Ejóssims iGuð si'gmi sérhvert
þiitt spor,
og söliskini faðmi tfiifis þfims vor.
Elstoummar Gu'ð þina æMi (krými,
um eilí'fð þér Ijós han® í tfjyaiimg
skini.
Friðarins Guð þegaæ söl.
nálgast sæinn,,
svæfi þig UQ&tt efltir liðihn
tíagimn.
Skömmu síðar hvarf þessi
bók og var igfiötuð í áraitaigí.
Kom hún svo aftur í iei.timar
noktorui áður en Steflám Krisfi-
jáimsson dó, fyrir (fáium áirum
Síðan, en Svanbong kotna hans
ldfir ennlþá. DólttSr Stefáins lán-
aði mér bókima og ég lærði
kvæði Jóhanms. Las það upp á
Rotaryifumtíi í Ódatfsvík og
færði það imm li bók kflúhíbs-
ints. 'En þar 'sem það að öðru
teyti hefir ekki séð dagsims
lljös ef svo mætti að orðli taom-
ast, finnst mér tími til kominn
að það toomi fyrir augu ai-
menmings, einmitt nú þegar
þjóðim er tfarin að tounna að
mieta stoálidlskap iþessa hiédrœiga
snil'liinigte, serni lifðí öUT sfim
manndómsár fjarri ættjörð-
inni.
Stefán iÞorsteSnsson.
Tungustapi
Framh. af bls. 2
Hálfdanardóttir, prests að Mos
felli í Grimsnesi. Séra Jón var
mikill gáfumaður, eins og sjá
má á því, að hann hlaut I.
einkunn bæði við stúdentspróf
og guðfræðipróf. Hann vígðist
til Fljótshliðarþinga 1855.
Þremur árum seinna var hon
um veitt Ólafsvallaprestakall
og hélt 'hann það til æviloka
1860. Hafði hann jafnan átt við
heilsuleysi að stríða.
Hann hefir skráð tvær, forn
ar þjóðsagnir, frá æskustöðv-
um sínum og eru þær í Þjóð-
sogum Jóns Arnasonar: Sög-
una af Gullbrá og Skeggja í
Hvammi, og söguna af Tungn
stapa. Þótt báðar sögur séu vel
sagðar, er mikill munur á því
hvað sagan af Tungustapa er
betur sögð en hin. Það er eins
og skáldinu hafi fundizt að sú
saga ætti það skilið að vera
færð i góðan búning. Þetta hef
ir tekizt, en þó mun hvergi
vikið frá efni sögunnar eins
og hún hafði verið sögð um
aidir.
Sagan af Tungustapa hefir
víða birzt á seinni árum og ætti
því að nægja að rekja hér að
eins söguþráðinn:
— Fyrir mörgum hundruðum
ára bjó mjög ríkur bóndi í
Sælingsdal. Tvo syni átti hann
og eru þeir nefndir Arnór og
Sveinn, en það eru gervinöfn.
Þeir voru ólíkir, Arnór mikill
fyrir sér en Sveinn hógvær.
Það skildi þá og, að Arnór
efndi til mikilla gleðileika á
Tungustapa ásamt félögum sín
um, og hrel'ldi með því álfana,
sem þar áttu heima, en Sveinn
fór þangað einförum á fund álf
anna og nam af ’þeim 'kristin
fræði. Eitt nýárskveld hvarf
Sveinn að vanda. Fór Arnór
þá niður að stapa að leita hans.
Stóð þá kirkjan í stapanum op
in og öll ljósum prýdd. Sá
Amór að Sveinn kraup þar
inni við altari, en kennimaður
í dýrlegum skrúða hélt um höf
uð hans, eins og um
vígslu væri að ræða. Arnóri
brá og hrópaði hann inn í kirkj
una 'hárri rödd aðvörun til
bróður síns, en Sveinn hrökk
við og spratt á fætur. Urðu af
þessu helgispjöll mikil. Arnór
ætlaði að flýja, en á'lfarnir
eltu hann á hestum og létu
hestana troða hann undir fót
um til bana. En kirkjuhöfðing
inn lagði það á Svein að hann
skyldi detta niður örendur er
hann sæi sig næst í þessum
skrúða. Var Sveini svo komið
út úr kirkjunni.
Af honum er það að segja,
að hann varð sem annar mað
ur eftir þennan atburð. 'Gekk
hann þá í Helgafellsklaustur og
varð þar mjög lærður. Faðir
hans bjó í Tungu til elli, en
tók sótt þunga í páskaviku.
Sendi hann þá að Helgafelli og
bað Svein koma og þjónusta
sig. Sveinn kom í Tungu 'laug
ardag fyrir pástoa. Var faðir
hans þá aðfram kominn, en
vildi endilega komast í kirkju
páskadag og Sveinn messaði.
Þetta varð úr, en er Sveinn
kom fyrir altari og sneri sér
fram til að blessa yfir söfnuð
inn, kom snögg vindhviða og
reif opna kirkjuhurðina. Blasti
þá við honum opin kirkjan í
Tungustapa og stóð kirkjuhöfð
inginn í fullum skníða fyrir
altari og horfðust þeir nú í
augu. Við iþessa sýn brá Sveini
svo, að hann hneig niður ör
endur. — Þótti þetta allt með
býsnum verið hafa um þá bræð
ur. „Áttu menn héraðsfund um
mál þetta og var afráðið að
flytja skyldi kirkjuna niður cif
hólbarðinu, nær bænum, í kvos
hjá læk nokkrum. Með því bar
'bærinn milli stapans og kirkju
dyra, svo aldrei siðan hefir
presti þar verið unnt að sjá frá
altari gegnum kirkjudyr, vest
ur I Álfastapa, enda hafa slík
býsn eigi orðið siðan
þetta var.“
Hér í sögunni eru tvær góð
ar heimildir að miða við hve
nær kirkjufærslan var. Hún
hefir gerzt eftir að kiaustur
kom að Helgafelli, og hún hef-
ir gerzt nokkru áður en Guð-
ný Böðvarsdóttir lézt.
Árið 1172 var stofnað
tolaustur í Flatey á Breiðafirði,
en var flutt þaðan að Helga
felli 1186, svo að fyrr getur
Sveinn ekki hafa gengið í það
klaustur.
Hvamm-Sturla andaðist 1183,
en Guðný héit áfram búskap i
Hvammi „og bjó þar Iengi“.
Þegar Sturla féll frá, bjó á
Staðastað Ari sterki, sonarson-
ur Ara fróða. Tók hann brátt
að venja komur sínar í Hvamm
og dvaldist þar stundum lang-
dvö'lum. Tókust þá góðar ástir
með þeim Guðnýju, enda þótt
Ari væri kvæntur. Árið 1186,
sama árið og klaustur var sett
á Helgafelli, brugðu þau Ari
og Guðný til utanferðar og
fóru til Noregs. Þar andaðist
Ari 1188 og fór Guðný þá aft-
ur til. Islands, annaðhvort
samsumars eða árið eftir. Hún
hafði sett ráðsmann fyrir búið
í Hvammi þegar hún fór, en
nú tók hún við því aftur. Tíu
árum seinna er hennar getið
þar, þvi að 1199 kvæntist
Snorri sonur hennar Herdísi
Bessadóttur, og vegna þess að
Guðný hafði þá eytt föðurarfi
hans, varð hún að láta 'hann fá
Hvammsland til heimanmund
ar, en þau Snorri skyidu bæði
eiga búið. Hefir Guðný síðan
verið þar bústýra, en ekki er
vitað hve lengi það hefir ver
ið. En svo fór hún til bús með
Þórði syni sínum á Staðastað
og var hjá honum fram til 1218.
Þá fór hún til Snorra sonar
síns i Reykholt og var þar til
æviloka. Hún andaðist 1221 og
mun þá hafa verið um áttrætt.
Af þessu verður ekkert ráð
ið um það hvenær hún var við
kirkjufærsluna i Sælingsdals-
tungu, nema hvað ólíklegt verð
ur að teljast að hún hafi far
ið 'þangað eftir að hún kom í
Reykholt. En þá er eftir að at-
huga hvort hægt er að komast
nær því 'hvenær kirkjan í
Tungu var flutt, með því að
athuga hverjir muni hafa búið
í Sælingsdalstungu um þessar
mundir.
Hvamm-Sturla hóf búskap
1150 og fékk þá bóndann í
Hvammi, Böðvar Barkarson til
að standa upp af jörðinni fyr
ir sér, en fékk honum Sælings
dalstungu í staðinn. Fékk
Sturla þá Ingibjargar Þorgeirs
dóttur Hallasonar i Krossa
nesi við Eyjafjörð, föðursyst
ur Guðmundar biskups góða.
Var Þorgeir mikill höfðingi, en
Ingi'björg fegurst þeirra
kvenna, er þá voru á Islandi.
Hún hafði áður verið gift þeim
manni, er Helgi Eiríksson hét
og átt með honum son, er Einar
hét og var nú þrevetur að
aldri. Hann fluttist með móður
sinni í Hvamm og ólst þar upp.
Var hann jafnan kenndur við
móður sína og kallaður Ingi
'bjargarson.
Um 1160 andaðist Ingibjörg
og fáum árum seinna kvæntist
Sturla Guðnýju Böðvarsdóttur.
Var Einar þá 17—18 ára og
„roskinn maður“ eftir því sem
segir i Sturlu sögu. Nú krafð-
ist Einar þess að fá móðurarf
sinn og er ekki annars getið
en gott samkomulag 'hafi verið
um það. Fékk Sturla honum þá
Sælingsdalstungu og búið með,
er þar var, en lausafé að
auki. Einar gekk þá að eiga
Guðnýju Brandsdóttur og fékk
með henni Króksfjarðarnes og
Króksfjarðareyrar. Varð þeg-
ar rausnarheimíli í Tungu.
Guðný húsfreyja var syst-
ir Jóns Brandssonar sem gift-
ist Steinunni dóttur Sturlu og
Ingibjargar og voru synir
þeirra venjulega kallaðir einu
nafni Jónssynir.
Það mun hafa verið árið
1165 að þau Einar og Guðný
hófu búskap í Sælingsdals-
tungu. Flæktist 'Einar þá hrátt
inn í deilur þeirra Sturlu og
Einars á Staðafhóli, og þegar
Búðdælamálin stóðu yfir, setti
Sturla hann niður I Búðardal
þeim Búðdælingum til styrks.
Út af því ienti Einar í bar-
daga við Staðarhólsmenn inni í
Saurbæ og særðist þá svó
mjög, að hann var toorinn burt
á skildi. Lá hann svo lengi í
Hvammi. Sumarið eftir hittust
þeir á þingi Þorvarður móður-
bróðir hans og Sturla. Var
Þorvarður gramur út af þvi, að
Einar systurson sinn skyldi
vera hafður „að forhleyp-
ismanni og áeggjunarfífli" vest
ur þar og lét sér ekki annað
líka en Einar færi norður með
sér af þingi. Varð svo að vera.
Síðan fór Einar utan og var
með Magnúsi konungi Erlings-
syni og féll á lluvöllum
í Þrándheimi 1180.
Hvergi er að því innt
að Einar hafi flutzt búferlum
norður, enda fremur ólíklegt,
þar sem hann fer skömmu síð-
ar til útlanda. Þykir mér lík-
legast að búið i Sælingsdals-
tungu hafi staðið eftir undir
stjórni Guðnýjar húsfreyju.
Styðst þetta og við hitt, að
ekki er getið um ábú-
endaskipti i Sælingsdal fyrr en
löngu seinna.
Þau Einar Ingibjargarson og
Guðný Brandsdóttir 'búa ekki
saman nema fimm ár og ekki
er þess getið, að þeim hafi orð-
ið toarna auðið. Þó sýnist mér
langlíklegast, að bræðurnir i
sögunni um Tungustapa hafi
verið synir þeirra og getur það
vel staðizt tímans vegna. Þeir
ættu að vera fæddir á árun-
um 1165—1170 og hafa því ver-
ið 16—20 ára þegar klaustrið
reis á Helgafelli, einmitt
á þeim aldri, er manni finnst
bezt hæfa atferli þeirra bræðra
Arnórs og Sveins.
Mér þykir líklegt að Sturla
hafi ekkert amazt við byggð
Guðnýjar Brandsdóttur i
Tungu eftir að Einar var far
inn, því að hér voru
mikil venzl á milli. Bróðir Guð-
nýjar var tengdasonur Sturlu,
og hálfsystir Einars var hálf-
systir þeirra Sturlubræðra,
Þórðar, Sighvats og Snorra. Af
sömu ástæðu mun Guðný Böð-
varsdóttir ekki heldur hafa
amazt við búsetu nöfnu sinn-
ar í Sælingsdalstungu eftir að
Sturla var fallinn frá og lengi
hafa þær verið nágrannakon-
ur.
Um næsta ábúanda í Sæl-
ingsdalstungu er ekki get-
ið fyrr en 1225, sama árið sem
Þórður Sturluson flyzt í
Hvamm. Þá býr í Tungu Jó-
reiður Hallsdóttir prests
Gunnsteinssonar, mikil rausn-
arkona. Hún hafði verið gift
Þórði Narfasyni frá Skarði á
Skarðsströnd, bróður Skarðs-
Snorra, en misst hann 1221.
Ekki er nú vitað hvenær þau
fluttust að Tungu, en það hef-
ir sennilega verið um 1211 og
hafa þau þá verið nýgift. Og
jörðina 'keyptu þau þá. Getið
er einnar dóttur þeirra,
Helgu, sem var 8 ára þegar
faðir hennar dó. Hún varð
kona Sturlu skálds Þórð-
arsonar og meðal barna þeirra
var Ingibjörg, sem var gift 13
ára gömul Haili syni Gissurar
jarls. Þá bjó Jóreiður amma
hennar enn í Tungu og gaf
henni „í heimanfylgju landið i
'Sælingsdal (Tunguland) fyrir
30 hundruð og þar með 10
hundruð". Þá hafði Jóreiður
búið þamai i 43 ár. En
'kirkjufærslunni í Tungu
hefir verið lokið áður
en hún kom þangað, svo saga
Jóreiðar skal ekki rakin hér
frekar. Það sem hér er sagt á
aðeins að sýna, að hún hafi bú-
ið i Tungu næst á eftir Guð-
nýju Brandsdóttur. Og þá er að
snúa sér aftur að sögu henn-
ar og hvernig hún samrýmdist
þjóðsögunni um Tungustapa.
Það er þá fyrst, að árekstur
verður þegar að upphafi. Þjóð-
sagan segir að faðir þeirra
Arnórs og Sveins hafi búið
langa ævi í Sælingsdalstungu,
og á banadægri hafi hann sent
eftir Sveini syni sínum að
þjónusta sig og síðan dáið i
kirkjunni um leið og Sveinn
varð þar bráðkvaddur. En i
þessari sögu er það móð-
ir þeirra bræðra sem
býr í Tungu, og henni verður
að tileinka allt, sem um föður-
inn er sagt. Satt að
segja finnst mér þetta ekki
hættulegur árekstur. Mér
finnst blátt áfram eðlilegt að
þetta hafi ruglazt í sögunni á
meðan hún gekk mann frá
manni og var ekki skráð.
Mönnum hefir smám saman
fundizt lian.geSlilegast að
tala um bóndann í Tungu, og
þess vegna hafi óviljandi ver
ið skipt um hlutverk milli móð-
ur og föður. Annað eins hefir
komið fyrir viðar, án þess að
rýra gildi frásagnar.
Á hitt má líka minnast, að í
upphafi þjóðsögunnar er talað
um bónda í 'Sælingsdal, en þar
mun átt við dalinn sjálfan, en
ekki samnefndan bæ, sem stóð
í dalnum innarlega. Má glögg-
lega sjá á lýsingu staðhátta
seinna í sögunni, að bærinn,
þar sem sagan gerist, er
Tunga (Sælingsdalstunga).
Hafi Guðný Brandsdóttir í
Tunigu eignazt tvo syni með