Lesbók Morgunblaðsins - 17.03.1974, Blaðsíða 3

(Greinin er skrifuð gagngert
fyrir Morgunblaðið).
Þegar Mikkjel Fönhus gaf út
fyrstu skáldsögu sina,
„Skoggangsmand" árið 1917,
skrifaði hinn heimskunni danski
rithöfundur, Johannes V. Jensen,
lofsamlega grein um bókina í dag-
blaðið „Politiken". Jensen
skrifaði meðal annars:
„Þarna er norskt andrúmsloft,
norsk, ströng og miskunnarlaus
náttúra. Nýr maður, sem skilur
þessa hluti, er samgróinn þeim og
hefur hæfileika til að lýsa þeim,
hefur nú kvatt sér hljóðs.“
Fönhus fékk einnig bréf frá
Jöhannes V. Jensen, og i bréfinu
stóð: .Setjið yður nú háleitt
markmið fyrir allan Noreg!"
Hinn ungi rithöfundur lagði sér
á minnið orð Jensens: háleitt
markmið fyrir allan Noreg, — og
það voru þessi orð, sem gáfu Fön-
hus hugmyndina: að heyja sér
efnivið f skáldverk sin frá öllum
landshlutum Noregs. Þetta átti
eftir að marka spor i norskar bók-
menntir. Því að jafnframt þeirri
hamingju að vera gæddur mikilli
og sérstæðri snilligáfu, þá var
þessi rithöfundur einnig mjög
viljasterkur maður og starfshetja,
og hann bjó yfir sjaldgæfum
sjálfsaga.
Þegar Mikkjel dó snögglega úti
i skógi hinn 28. október 1973,
hafði hann nýlega sent frá sér 41.
skáldsögu sína. Hann átti stóran
og tryggan lesendahöp, sem
komst snemma út fyrir landa-
mæri Noregs með skáldsögur
sínar. Sem dæmi um það má
nefna, að i Þýzkalandi var á sín-
um tima prentuð vasabókarútgáfa
af skáldsögunni „Trollelgen“ í
400.000 eintökum. I tilefni þess,
þegar Fönhus gaf út 40. bók sina
1972, gaf útgefandinn hans út
ágæta bók um skáldið, og í þeirri
bók kom það fram, að í Noregi
höfðu bækur hans þá verið seldar
í meira en hálfri milljón eintaka.
Mikkjel Fönhus var fæddur i
Suður-Aurdal i Valdres 14. marz
1894. Allt frá æskuárum lifði
hann í nánum tengslum við nátt-
úruna á slóðum átthaga sinna, og
hann átti heimili sitt alla ævi í
þessari sveit. A unga aldri fór
hann að heiman á skóla. Hann var
i menntaskóla í Osló frá 1911 —
1913, en hann undi sér mjög illa i
höfuðstaðnum. Eftir stúdentspróf
var ætlunin, að hann legði stund á
lögfræði og yrði málaflutnings-
maður. En hann sótti aldrei
nema! einn fyrirlestur! Þegar
hann hafði hlustað á prófessorinn
ausa af brunni þekkingar sinnar
um rómverskan erfðarétt, þá
strauk hann aftur heim til
Valdres og fór á veiðar. (í einni
bók sinni hefur hann ritað fágæta
lýsingu á lögfræðistúdent, sem
gafst upp á að lifa lífi borgar-
búans og hélt heimleiðis á vit
frjálsræðis villimerkurinnar).
Mikkjel var ekki skapaður til að
grafa sig ofan i rykdyngjur mála-
færsluvfsindanna; honum tókst
ekki að slæva brennandi þrá sína
eftir frjálsri tilveru á slóðum
fjalla og skóga, hann var skáldið
mikla, sem varð að lifa lifi sinu
undir berum himni og láta þar
flæða um sig — frá ösnortinni og
stórbrotinni náttúru — þann
anda, sem honum var lífsnauðsyn-
legur til að verða fær um að skapa
þau stórvirki, sem nú liggja eftir
hann í norskum bókmenntum.
Önnur bók Fönhus var: Der
vildmarken suser“. Hún kom út
1919. Þúsundir lesenda hafa orðið
hugfangnir af þessari bók. Til
dæmis er upphaf hennar likast
formfrjálsu ljóði af beztu gerð.
Þegar um var að ræða náttúru- og
dýralýsingar, þá brugðust
Mikkjel aldrei snilldartök
meistarans. Og eftir að sigur-
gangaþessara tveggja fyrstu bóka
hans var orðin augljós staðreynd,
hélt hann áfram jafnt og þétt að
senda frá sér nýjar bækur, og
hann ávann sér mikið frægðarorð.
Mikkjel hafði alla tíð haft
áhuga á blaðamennsku. Hann hóf
ungur að senda blöðunum efni til
birtingar, og eftir að skáldsagan:
„Vildmarken suser“ kom út, fékk
hann fasta stöðu við blaðið:
„Norske Intelligensedler", sem
gefið var út i Osló. Þar var hann
þó aðeins um skamma hrið, en
engu að síður reyndist honum
þetta einstaklega verðmætur timi,
og sjálfur fullyrti hann, að þessi
blaðamennskuferill hans hefði
haft stórmikil og varanleg áhrif á
sig sem rithöfund. Sem blaðamað-
ur lærði hann nefnilega að viða að
sér efni, og síðar notaði hann
starfsaðferðir blaðamannsins af
mikilli leikni við að safna efnivið
í skáldsögur sínar. Mikkjel var
ekki aðeins mikill skáldsagna-
höfundur, hann var einnig blaða-
maður af beztu gerð, og alla ævi
skrifaði hann mikið í blöðin.
Einkum var hann snillingur i að
skrifa ferðasögur um langferðir
sínar á skíðum og reiðhjóli. A
þessum farartækjum ferðaðist
hann um allan Noreg. Hann ferð-
aðist einnig um önnur lönd. Á
þessum ferðum safnaði hann efni
bæði i blaðagreinar og fagrar bók-
menntir.
Eg get til dæmis nefnt, að upp
úr 1930 fór hann til Færeyja til
þess að sjá með eigin augum
fuglaveiðar Færeyinga. Hann
birti frásagnir af ferð sinni í blöð-
unum, en þetta efni formaði hann
þó aldrei í skáldverk svo vitað sé.
(Ég hef enn ekki komizt yfir að
athuga, hversu mikið af óprentuð-
um handritum Fönhus hefur látið
eftir sig eða hversu margar Fön-
hus-bækur eiga eftir að koma út).
Annars get ég nefnt sem dæmi
um ferðalög hans í þvf skyni að
viða að sér efni, að hann lagði leið
sína til Afríku, Kanada og Sval-
barða. Og hann ritaði bækur, sem
gerast í öllum þessum löndum.
Eitt af því, sem einkenndi
Mikkjel Fönhus, var það, að hann
vildi helzt afla sér líkamlegrar
reynslu af öllu, sem hann skrifaði
um Sérlega gott dæmi um þetta
er það, sem hann gerði áður en
hann skrifaði skáldsöguna:
,Skilöparen", sem hann gaf út
1936. Hann hafði ákveðið að
skrifa skáldsögu um nútíma þol-
gönguskiðakappa. Og þegar leið
að hinu árlega Holmenkollen-
móti, hélt hann til Oslóborgar og
bað rétta aðila leyfis að mega taka
þátt f 50 kilómetra skiðagöng-
unni, án þess að vera skráður
keppandi. Mótsstjórnin neitaði
honum um þetta, hann kynni að
flækjast fyrir keppendunum,
sögðu þeir. Engu að siður lagði
Mikkjel af stað jafnt sem aðrir.
Og þarna fékk hann sannarlega
reynslu af, hversu harðsótt slik
skíðaganga er. Þetta tiltæki varð
honum notadrjúgt, þegar hann
hófst handa um að lýsa í skáld-
söguformi þolraun skiðakapp-
göngumannsins. Auk þess kom
hann sér i kunningskap við
þekkta skíðaþolhlaupara og fékk
þá til að Iýsa reynslu sinni af
kappgöngum, sem þeir höfðu
tekið þátt i. Á þennan hátt safnaði
hann miklu og góðu efni.
Þegar fram liðu stundir varð
Mikkjel auðugur af margvíslegu
efni til að vinna úr, og bækurnar
streymdu frá honum jafnt ogþétt.
Svo métti heita, að ný bók kæmi
út eftir hann árlega. En algengt
var, að hann léti efni liggja árum
saman i borðskúffunni áður en
hann notaði það í bók. Dæmi um
það er skáldsagan: „Det raser i
Haukefjellet", sem hann gaf út
1965. Efnið i þessa skáldsögu er
sótt i stórslys af völdum fjall-
Inuns í Loen f Nordfjord árið
1936 — þar sem yfir 40 manns
létu lífið. Strax og Mikkjel frétti
um þetta slys, sté hann á bak
reiðhjóli sinu og létti ekki ferð
fyrr en hann var kominn um hinn
langa veg til Loen. Þar safnaði
hann öllum gögnum, sem fáanleg
voru og vörðuðu þetta hrikalega
efni. Fyrst ritaði hann blaða-
greinar um hinar válegu náttúru-
hamfarir. En skáldsagan, sem
byggð var á þessum atburðum,
kom — sem fyrr segir — ekki út
fyrr en 1965.
Mig langar einnig til að geta
þess, sem hann gerði til undir-
búnings fyrir skáldsöguna: „Gull-
graverene pá Finnmarksvidda“:
Veturinn 1938 — ’39 tók Mikkjel
sér fyrir hendur ferð til Karasjok.
Þar hitti hann Lappa nokkurn,
sem reyndist vera fyrrverandi
gullleitarmaður. Mikkjel hafði
heyrt sagt frá mörgu varðandi
gullæðið, sem geisaði á Finn-
merkurauðnum kringum árið
1900. Þessi Lappi kunni alla þá
sögu. Nú datt Mikkjel í hug, að
þetta gæti orðið uppistaða i skáld-
sögu, en til þess að svo mætti
verða, yrði hann sjálfur að læra
þá list að þvo gullsalla úr ármöl.
Mikkjel tók þá ákvörðun að fara
aftur til Finnmerkur á komandi
hausti. Það gerði hann lika, og þá
lærði hann að „þvo út“ gull. Hann
fékk úr ármölinni gullmylsnu,
sem vel huldi botn i smáflösku.
En þó að fjárhagslegur afrakstur
af gullleitinni yrði lítill, varð hinn
bókmenntalegi afrakstur þeim
mun meiri. Mikkjel kom heim
með óvenjulega góðan efnivið og
tókst að tileinka sér rækilega að-
stæður og andrúm sögusviðsins.
En það liðu mörg ár þar til sagan
var hreinskrifuð og gefin út. Hún
birtist ekki á prenti fyrr en 1962,
Mikkjel sagði sjálfur, að mestur
hluti þess, sem við bæri í skáld-
sögum hans, væri raunverulega
satt, en ekkert hugarfóstur. Þann-
ig hefði þetta í rauninni gerzt,
enda þótt hann staðfærði það og
hagræddi því eftir eigin geðþótta.
Það var ósvikin sjálfsreynsla bak
við flest af því, sem hann
skrifaði. í meira en hálfa öld fór
hann i eitt ferðalag hvert sumar
og aðra ferð fór hann að vetrinum
— til þessa eða hins hluta lands-
ins— og ritaði stöðugt niður efni
sér til minnis.
Eitt sinn, þegar mér hafði verið
falið að hafa blaðaviðtal við
Mikkjel, sýndi hann mér þykkan
bunka af minnisblöðum, og hann
sagði mér eitt og annað um það,
hvernig hann ynni úr þessu. Ég
fékk þá einnig að vita, að minnis-
blaðariss hans var i veigamiklum
atriðum uppistaðan i mörgum
hinna einstæðu náttúrulýsinga
hans.
„Þær hef ég oft rispað hjá mér
meðan ég hef setið við bálið á
kvöldin," sagði hann.
Mikkjel varð víðfrægur fyrir
útilif sitt. Svo sem fyrr er frá
sagt, fór hann oft í löng ferðalög,
á sumrin á reiðhjóli, aðvetrinum
áskiðum. Á nóttinni svaf hann úti
undir berum himni. Hann hafði
alltaf með sér poka úr hreindýra-
skinnum og svaf i honum. Mér
veittist einu sinni sú ánægja að
vera með Mikkjel í einni slíkri
ferð. Það var reyndar aðeins eins
dags ferð, en við lögðum leið okk-
ar að gljúfri nokkru i grennd við
heimili hans — þvi hinu sama
gljúfri, sem er fyrirmyndin að
Kvervillgljúfrinu í skáldsögu
hans: „Det skriker fra
Kvervilljuvet". Ég gleymi aldrei
þessum degi. Eftir glæfralegri
leið klöngruðumst við niðrá botn
þessa hrikagljúfurs — og það er
eitt af þvi minnisstæðasta, sem ég
hef reynt. Við dvöldum þarna
allan daginn. Mikkjel tendraði
bál og lagaði okkur kaffi, og við
hvíldum okkur við frumstæðan
aðbúnað skógarmannsins. Já, við
sátum þarna við bálið og vorum
frjálsir menn — langar leiðir frá
tækni, streitu, þvargi og þys. Og
Mikkjel sagði mér sögur, upp á
sinn eigin meistaralega máta.
Hann var sá dásamlegasti ferða-
félagi, sem hægt er að hugsa sér.
En á Mikkjel Fönhus voru
einnig aðrar hliðar, sem ekki má
gleyma, þegar hann er kynntur
fyrir íslenzkum lesendum: Hann
var ákafur áhugamaður um
verndun frjálsrar og óspilltrar
náttúru, og hann var heiðurs-
félagi i Náttúruverndarfélagi
austurfylkjanna og einnig í
Náttúruverndarsamtökum
Noregs. Hann var andstæðingur
hins óhófslega einkabílaaksturs,
og árum saman háði hann harð-
vítugt strið til varnar alls konar
dýrum, sem ofsótt eru af sport-
veiðimönnum og er þess vegna
ógnað með útrýmingu. Þetta átti
til dæmis við um skógarbjörninn,
sem hann lýsir á stórfenglegan
hátt í skáldsögunni: „Der vild-
marken suser".
Mikkjel var bindindismaður og
barðist heils hugar gegn áfengis-
neyzlu. Fyrir framlag sitt til
bindindismála var hann sæmdur
„Klausturorðunni", sem er æðsta
heiðursmerki, sem norska
bindindishreyfingin ræðuryfir.
Mikkjel Fönhus kappkostaði að
lifa svo íburðarlausu lifi sem
hugsazt gat, og til handa sjálfum
sér gerði hann aðeins lágmarks-
k röf ur. Framhald á bls. 16.
©
/