Lesbók Morgunblaðsins - 19.05.1974, Qupperneq 10

Samskipti íslendinga og
einokunarkaupmanna voru
löngum me8 þeim hætti, að
íslendingum þótti hagursinn
fyrir borð borinn. Þó voru
jafnan ákvæði í verzlunarleyf-
unum, sem miðuðu að því að
tryggja hag íslendinga. í
fyrsta verzlunarleyfi ein-
okunaraldar (árið 1602)
voru þannig ákvæði um það,
að nægilegt magn skyldi
flutt til landsins af vör-
um og þær skyldu vera
í hóf stillt. Sambærileg
ákvæði koma síðan fyrir í öll-
um verzlunarleyfum einokun-
artímans. Það er svo annað
mál, hvernig þvílíkum
ákvæðum var fylgt. Það er
kunnara en frá þurfi að segja,
að réttur í orði er ekki alltaf
hið sama og réttur á borði.
Sá, sem njóta skal ákveðinna
réttinda samkvæmt lagabók-
staf, þarf að hafa aðstöðu og
bolmagn til að heimta rétt
sinn, ef svo ber undir. Ella
kunna slík réttindi að reynast
lítils virði, þegará reynir.
Svo sem alkunnugt er, voru árið
1753 tekin þingsvitni um verzlun
Hörmangarafélagsins á Islandi.
Slík þingsvitni höfðu ekki verið
tekin áður á tímum einokunar-
verzlunarinnar. Vitnaleiðslurnar
náðu til sextán kaupsvæða og er
hér um eftirfarandi kaupstaði að
ræða: Eyrabakka (kaupstaður
fyrir Árnessýslu, Rangárvalla-
sýslu og Vestur-Skaftafellssýslu),
Grindavík, Básendar, Keflavík,
Hafnarfjörður, Hólmurinn
(Reykjavík), Bildudalur, Pat-
rcksfjörður, Dýrafjörður, ísa-
fjörður, Skagaströnd, Hofsós,
Eyjafjarðarhöfn (Akureyri),
Húsavík, Vopnafjörður og Reyð-
ai'fjörður.
Af kaupsvæðum eflirtalirina
kaupstaða voru engin vitni yfir-
heyrð: Vestmannaeyjar, BUðir,
Stapi, Olafsvík, Grundarfjörður,
Stykkishólmur, Reykjarfjörður(á
Ströndum) og Berufjörður. Þriðj-
ungur kaupstaðanna var því ekki
með í vitnatökunum. Samt verður
að telja, að vitnaleiðslurnar nái
yfir meira en tvo þriðju hluta
landsins. Þær ná yfir Suðurland
allt nema Vestmannaeyjar allt
Norðurland, mestan hluta Aust-
fjarða og Vestfirði að Stranda-
sýslu undanskilinni. Hins vegar
er Vesturland ekki með.
Vitnaleiðslurnar fóru fram með
þeim liætti, að nokkrum bændum
af hverju kaupsvæði var stefnt á
þingstað þann, sem lá næst við-
komandi böfn, á ákveðnum degi
og þeir látnir svary spurningum
samkvæmt spurningalista, sem
Skúli Magnússon landfógeti ntun
hafa útbúið. Eftir atvikum var
þessi spurningalisti aukinn eða
honum breitt á annan hátt og var
fjölda spurninga nokkuð mis-
munandi á hinum ýmsu höfnu'm.
Flestar eru spurningarnar fyrir
Eyrabakkakaupsvið, enda koma
hér við sögu tveir helztu stuðn-
ingsmenn Skúla i baráttu hans
við Hörmangarafélagið, Þor-
steinn Sigurðsson sýslumaður í
Rangárvallasýslu og Brynjólfur
Sigurðsson sýlsumaður í Árnes-
sýslu. Kaupmönnum var að sjálf-
sögðu stefnt til að hlýða á vitna-
leiðslurnar, og var það ýmist, að
þeir komu sjálfir eða sendu full-
trúa sinn. Eitt dæmi er þó.til um
það, að kaupmaður hafi hunzað
stefnuna (Eyjafjarðarhöfn). Yfir-
heyrsla vitnanna hófst jafnan á
því, að vitnið var látið vinna eið
að l)ví að svara spurningunum
sannleikanum samkvæmt. Má
ætla, að upplýsingar þær, sem
fram koma i þingsvitnum séu
gefnar samkvæmt beztu vitund.
Erfitt er þó að skera úr um það,
hvort vitnin kunni i sumum til-
fellum að hafa þagað yfir ein-
hverju, sem þau höfðu orðið að
þola af hendi kaupmanns. Eins og
fram kemur síðar í þéssari grein,
gat það verið erfiðleikum bundið
að sanna mál sitt. Nærvera kaup-
manna eða fulltrúa þeirra er
vitnaleiðslurnar fóru fram, hafði
að sjálfsögðu mikla þýðingu; þeir
höfðu rétt til að bera fram spurn-
ingar og gera athugasemdir og
var slíkt allt fært í þingbökina.
Afrit af þingsvitnunum var siðan
sent til Kaupmannahafnar vegna
málastapps þess, sem staðið hafði
um hríð milli Hörmangarafélags-
ins og Skúla fógeta og hafa þessi
afrit varðveitzt. Hins vegar eru
þingbækurnar, sem þingsvitnin
voru upprunalega skráð í, flestar
glataðar.
Ein þeirra spurninga, sem lögð
var fyrir vitnin, fjallaði um mögu
leika landsmanna á því að ná rétti
sínum gagnvart kaupmönnum, ef
svo bar undir; verður það nú rak-
ið, hvernig landsmenn svöruðu
þessari spurningu. Það skal tekið
fram, að sums staðar í þingsvitn-
unum vantar bæjarnafn við nafn
vitnis.
Eyrarbakki.
Þingsvitni um verzlun á Eyrar-
bakka voru tekin að Stokkseyri
12. september og var Eyrarbakka-
kaupmaður, Marcus Pahl, sjálfur
viðstaddur. Vitni, sem svöruðu
spurningum, voru 23 og spurning-
ar þær, sem fyrir þau voru lögð,
voru samtals 80. Vitnin voru
þessi: Einar Magnússon Auðs-
holti, Þórður Magnússon Reykj-
um, Magnús Guðmúndsson Kald-
arnesi (e.t.v. er hér átt við Kald-
aðarnes, en í þingsvitninu er
nafnið ritað Kaldarnes), Alexíus
Ólafsson í Smjördölum (i þings-
vitninu stendur: á Smjördalur),
Jón Magnússon Langholtsparti,
Sæmundur Jónsson Ármöti, Er-
lendur Þorsteinsson Miðéngi,
Kelill Þorgeirsson Vaðnesi, Ólaf-
ur Filippusson Arnarbæli, Bjarni
Kolbeinsson Kiðabergi, Jön Jóns
son í Haukholti, Þorlákur Jónsson
á Berghyl, Þórður Jónsson og
Hallur Jónsson brytar í Skálholti,
Páll Axelsson lögféttumaður í
Súluholti, Bjarni Þorláksson á
Öndverðarnesi, Oddur Pálsson í
Ilróarsholti, Magnús Þóröarson,
Einar Jónsson, Jón Jónsson,
Magnús Torfason, Þorlákur Bryn-
jólfsson og Hallur Guðmundsson
á Eyrarbakka.
Þvi miður hafa svör þessara
vitna ekki verið færð í þingbök-
ina á þann hátt, sem ákjósanleg-
ast hefði verið. Fyrsta vitnið var
Páll Axelsson og svör hans við
hverri spurningu fyrir sig hafa
verið færð i þingbókina en svör
hinna vitnanna hafa ekki verið
skráð nema að því leyti, sem þau
greindi á við svör Páls.
71. spurningin var svohljóð-
andi: ,,Er ekki innlenzkum torvelt
að klaga kaupmanninn, þó að þe'ir
séu af honum ófo rrréttaðir?"
(Stafsetningin er hér færð til nú-
tíðarmáls.) þessu svarar Páll: „Jú
það er bágt." Skv. þingsvitninu