Lesbók Morgunblaðsins - 13.07.1975, Blaðsíða 4

bók Þingeyi'nga 1973, og umtal,
sem ég var áheyrandi að á æsku-
dögum um slysadaginn í Fossum
1914.
Sigurjón á Laxamýri, sá al-
kunni bústjórnarmaður lenti einu
sinni i pramma fram af þessum
sama fossi. Botninn brotnaði úr
bátnum þegar niður fyrir fossinn
kom. Þar með fór Sigurjón niður
úr honum, eða uppúr og valt og
endastakkst einhvern veginn
langt niður á, uns honum tókst að
hafa hendur á hólmakríli, eða
töpp og skríða upp i hana. Sú
fossför varð fræg á sínum tíma.
Henni hefur Sigurjón lýst í end-
urminningum si'num og segir:
,,Þá þóttist ég góður,“ er hann
náði í töppina. Hann lenti líka í
annað skipti fram á Kistukvíslar-
fossi, sem er minnstur Æðarfossa,
en ailmikill þó. Það var með þeim
hætti að grind slitnaði frá kari, er
Laxamýrarmenn voru eitt sinn að
setja niður kistu á fossbrúninni.
Straumurinn tók grindina og Sig-
urjón með þegar grindin var laus.
Það mun hafa orðið honum til lífs
að hafa grindina, sem var stór, til
að halda sér ögn uppi i iðunni
fyrir neðan. Enn má þess geta að
1955 lenti Gísli Dan Gislason véla-
vörður við Laxárvirkjun fram á
Kistukvíslarfossi og var í bát.
Hvasst var og hjáipaði stormur-
inn straumþunganum til að taka
völdin áf Gísla, sem mun hafa
verið með hugann meira bundinn
við lax en foss. Annar maður var
með honum í bátnum og henti
hann sér út á fossbrúninni og
náði í stóran stein að halda sér í.
En það er af Gísla að segja, að
hann hélt sér sem fastast i bátinn,
sem ekki brotnaði eins og bátur-
inn undir Sigurjóni. Or iðunni
neðan við damlaði Gisli svo á báti
sínum borðstokkáfullum og náði
landi af sjálfsdáðum, hélt til baka
og hjálpaói hinum, sem við stein-
inn hékk. Frá þessu hafa þeir sagt
á skemmtilegan hátt, Steingrímur
í Nesi og Gísli i Veiðimanninum
1965.
Áður er þess getið að Laxá hafi
átt og eigi það til að bregða fyrir
sig hrekkjum, þegar henni leið
illa undir feldi í vetrarkuldanum.
Jafnvel kannski þó enn meira í
leysingum, þegar vorið var að
nálgast og öll sumardýrðin.
Stundum er litill munur á hrekkj-
um og galsa. Til þess að komast
ögn nær þessu má ég reyna að
lýsa einum vinnudegi Knútsstaða-
bóndans, morgunverki og eftir-
vinnunni. Þvi miður kann nú eng-
inn framar að ársetja þennan dag
nákvæmlega eða tiltaka mánaðar-
dag. Um leið rennum við grun í
hvernig þessum Laxárbónda fórst
að aftra ánni frá að gera öðrum
mönnum óskunda meðan þau
bjuggu saman, hann og hún. Og
enn styð ég mig mest við Sigurð á
Núpum. Og til viðbótar eru ai-
mennar frásagnir um það bil, sem
atburðir gerðust, og mitt vesæla
minni. Sjálfur var Karl alltaf afar
fáorður um það, sem gerðist á
hans bæ og landareign.
Átta eða tíu Reykdælingar með
jafnmarga kerruhesta héldu ein-
hvern dag á góu til Húsavíkur í
aðdráttarferð. Þeir óku eftir veg-
inum sem liggur framhjá Knúts-
staðabæ í vestri, en gerðu þar vart
við sig þegar þeir fóru úthjá.
Átælun þeirra var að hafa fljóta
ferð, taka út á kerrur sínar um
kvöldið og komast fram i Laxa-
mýri til gistingar. Þeirra var því
von tímanlega næsta dag fram hjá
Knútsstöðum.
Nú datt það i þessa hrekkjóttu á
að stífla sjálfa sig með ferlegum
jakaruðningi við Knútsstaðaeyju
eða þar í grennd, einmitt þegar
Reykdælingarnir voru nýfarnir
úthjá. Hlákur miklar voru dagana
VELOG
VASK-
LEGA
GERT
á undan þessum degi og því mikið
um leysingavatn, sem lyfti upp
isnum á ánni en braut sumsstað-
ar. Um leið og stíflan skapaðist
myndaðist uppistaða ofan við
hana og fór þá vatnið að flæða
yfir árbakkana. Örugg reynsla
var á því að stíflugerð sem þessi
gat orsakað stórflóð á næsta
svæði, sem stundum varð svo mik-
ið, áður en sá vegur kom upp, er
nú heldur mjög á móti öllum flóð-
um á þessum stað, að allar skons-
ur i hrauninu fylltust vestur fyrir
Skógarholt. Fossaði þá vatnið yfir
veginn i hrauninu og gat orðið
hyldjúpt og grafið veginn sundur.
Svo mikið vatn kom þá stundum I
hraunið að verulegur vöxtur kom
í allar lindir og læki út og vestur
hjá Sílalæk og Sandi í 7 km fjar-
lægð.
Ekki mun það hafa dulist bónd-
anum á næsta bæ við flóðið, eða
öðrum þar, aðógreiðfært gæti orð-
ið Reykdælingum að komast til
baka með kerrur sínar og kaup-
staðarvarning eins og nú horfði.
Og það versta var þó, að þeir vissu
ekkert um að áin væri tekin að
flæða vestur yfir veg. Né aðrir
sem væntanlega áttu leið um
sama veginn.
Karl var á fótum á undan hröfn-
um morguninn sem mannanna
var von að utan. Vissara fannst
honum að líta eftir hvað væri að
gerast. Honum voru allar leiðir
kunnar og einhverjar jafnan fær-
ar norður fyrir vötnin. Að sumu
leyti á ís eftir ánni, sem fillan
hefði lyft. Að öðru leyti hryggju*n
og hávörðum, sem uppúr stóðu.
Ekkert sá hann til Reykdæling-
anna. En hann sá annað: Tveir
unglingar komu gangandi utan
brautar og voru að koma að vatn-
inu, þar sem það var farið að vella
yfir veginn. Undireins fór Karl að
hrópa til að- reyna að stöðva þá.
En auðséð var að þeir heyrðu ekki
köll hans og mun varla hafa verið
von, því hátt lél í vatni og jaka-
hrannir urguðu við steina og
klappir.
Seinna vitnaðist að þarna voru
á ferð systkini frá Ilúsavík á leið
eitthvað inn í dali. Hraðaði nú
bóndi för sinni sem mest hann
mátti og reyndi þó öll ráð, sem
hann kunni önnur til að vekja
athygli systkinanna á því, að þau
stefndu út I bráðan voða. Vmist
óð hann vatn eða hljóp eftir hæð-
um og hryggjum. Stundum tók
vatnið honum í buxnahald eða
mitti. En þar sem hann þekkti
þarna hvern hrygg og kamb og
slíkt hið sama allar skonsur, þá
tók hann það ráð að fara sem
beinast, í stað þess að krækja
norður fyrir öll vötn. Eftir því
sem sunnar kom dýpkaði vatnið
stöðugt, þar sem það vall vestur
yfir veginn. Systkinin héldu hik-
laust áfram, þó vatnið dýpkaði á
þeim á brautinni. Og þegar það
dýpkaði enn meira, tók pilturinn
systur sína á bak sér og óð áfram,
þar til hann rann á svelli og féll í
vatnið. Um stund hurfu þau bæði
á kaf og voru þá komin út af
brautinni. En þar var á orðið
óstætt vatn. Úr kafinu komu bæði
þó fljótlega og náðu að komast
upp á hæð nokkra,þar stóðu þau í
hnédjúpu vatni og hyldýpi allt í
kring. Enginn veit til hvaða ráða
þessir unglingar hefðu kunnað að
taka ef Karl hefði ekki komið
þarna að eins og kallaður, bjargað
þeim og fylgt heim í Knútsstaði
eftir Ieiðum, sem hann þekkti en
ekki þeir. Þegar þangað kom voru
börn hans að koma á fætur. Og
voru systkinin látin hátta strax
ofan í heit rúm þeirra, þvi þeim
var orðið mjög kalt, en varð þó
ekki meint af volkinu.
Svo segja kunnugir að allt
bendi til að þarna hefði orðið
hörmulegt slys ef Knútsstaða-
bóndi hefði farið fáeinum mínút-
um seinna á fætur þennan morg-
un, hvað þá ef hann hefði látið
ógert að forvitnast um hvað var
að gerast í landareign hans. En
hvað um Reykdælingana? Engra
boða mun hann hafa beðið en
haldið tafarlaust að þessu búnu
norður fyrir vötn. Þar mætti hann
Reykdælingum nálægt merkjurn
milli Knútsstaða og Núpa. Ekkert
vissu þeir þá um nein vötn. A
einhverjum stað þar nálægt visaði
hann þeim til vegar útaf braut-
inni, þar sem þeir gátu skrönglast
með kerrurnar austur að La> á
Síðan komust þeir út á ís á ánni,
sem var enn það sterkur að hann
hélt þessari ferðamannalest. Ei.
þegar kom suður fyrir Knúts-
staðabæ vandaðist málið. Þar
þurftu þeir að fara í land, því nú
voruþeir komnir framhjá flóðinu.
En ís við landið var of veikur
fyrir hestana með ækin. Þá var að
taka kerrurnar frá og teyma síðan
klárana til lands einn og einn í
einu. Svo var leyst af kerrum og
varningurinn borinn og dreginn
til lands. Síðast óku þeir svo kerr-
um á sjálfum sér yfir. Þá var sú
þrautin unnin. En frá þessum
stað við ána var enginn kerruveg-
ur vestur á braut. Heimreiðin að
Knútsstöðum var undir vatni. Þá
var að taka það ráð að skrönglast
vestur á braut með tómar kerr-
urnar yfir hraun eftir engum
vegi. Það tókst með þvi að fara
marga króka. Og að lokum fluttu
svo kallar varninginn á hestabök-
um á kerrurnar, þar sem þær
stóðu nú á brautinni fyrir sunnan
öil vötn. Það voru margar ferðir.
Að öllu þessu sýslaði Karl með
gestum sínum fram á kvöld. Þá
var eftirvinnu hans ólokið þann
daginn. Það er að segja það, sem
hann þurfti að gera fyrir sig og
heimilið og aldrei getur undan
gengið einn einasta dag.
Þetta var það, sem ég get um
þennan horfna dag sagt með til-
styrk Sigurðar á Núpum í Arb.
ping 1964. Hann þekkti þarna
allra manna best til og er einstak-
lega áreiðanlegur. An hans hefði
ekkert orðið úr mér við að sýna
framan í umsvif dagsins, en full-
yrða má ég samt að margir álíka
fóru á undan honum og eftir.
Samt var hann nokkuð einstakur
að því leyti sem snertir björgun
úr bráðum lífsháska. Og þó ekki
alveg.
Og nú hef ég frásögn Karls
sjálfs fyrir mér, sem ég fékk hann
einu sinni til að lofa mér að heyra
Framhald á bls. 16
8. febrúar 1877 snerist lánið
skyndilega i lið með Stanley. A
bökkum Congo-fljóts var hvert
þorpið við annað og hann óttaðist
frekari erjur. En ef þess væri
nokkur kostur, vildi hann forðast
bardaga og komast að friðsamleg-
um samskiptum. Fylgdarlið hans
var enn tekið að svelta, og flokks-
stjórarnir I leiðangrinum höfðu
farið á fund hans síðla kvölds og
krafizt þess, að hann aflaði mat-
fanga næsta dag.
Hann stöðvaði flotann á miðju
fljótinu og hélt varlega á Lady
Alice i áttina að þorpi einu. Ná-
lægt fljótsbakkanum varpaði
hann akkeri og byrjaði ákafan og
vandaðan látbragðsleik til að
sýna, að hann væri glorsoltinn.
Lengi hélt hann sýningu áfram,
meðan þorpsbúar höfðu þögulir á.
Síðan tók hann að veifa talna-
böndum, koparhringjum og arm-
böndum framan í áhorfendur.
Aldinn höfðingi birtist og gekk
fram á brún bakkans. Með honum
voru nokkrir virðingarmenn, sem
hann ráðgaöist lengi við. Að lok-
um kom boð til lands. Stanley
létti akkeri og bát hans bar að
landi. Hann heilsaði höfðingjan-
um innilega og ákaft með handa-
bandi. Loksins hafði hann hitt
vini við fljótið.
Nokkrir leiðangursmenn sórust
þegar í fóstbræðralag við fylgdar-
menn höfðingjans á hátíðlegan
hátt með tilheyrandi blóðathöfn
til að staðfesta hina nýju vináttu:
skurður var gerður á handleggina
og hver „bróðir" saug blóð frá
hinum. Frank Pocock var kallað-
ur í land til að gerast þannig
bróðir höfðingjans. Skipzt var á
gjöfum, og leiðangurinn var
birgður upp af banönum og fiski.
Um kvöldið reisti Stanley búðir á
eyju gegnt þorpinu og lagðist til
svefns í meiri hugarró en hann
hafði notið í marga mánuði.
Höfðinginn hafði staófest, að
fljótið væri kallað Congo, en ann-
ars var erfitt að tala við hann.
Zansibararnir urðu undrandi og
síðan himinlifandi yfir að sjá
gamlar, portúgalskar byssur. Þær
gátu aðeins hafa komið frá Atl-
antshafsströndinni.
Höfðinginn léði leiðangrinum
leiðsögumenn, og nú gekk ferðin
greiðlega niður eftir fljótinu um
hríð. Enn voru að minnsta kosti
700 mílur til næsta bústaðar