Lesbók Morgunblaðsins - 13.07.1975, Blaðsíða 5

Alice var bam jassáranna og biðin
eftir landkönnuðinum var löng.
Stanley varð ástfanginn t 1 7 ára New-Yorkstúlku, Alice Pike, dóttur iðnjöfursins Samuel
Pike. Hún lofaSi að giftast honum og myndina lengst til vinstri bar hann alltaf á sár I
leiðangrinum. En hún var glaðvært barn jassáranna og biðin eftir Stanley varð of löng.
Hún brást honum og giftist auðugum iðnrekanda. Árið 1925 þegar Alice var orðin ekkja
gift aftur miklu yngri manni og skilin — gerði hún portrettið af Stanley, sem sést hér að
ofan. Myndin I miðju sýnir Alice á Sextugsaldri, þá var hún vel þekkt sem málari,
leikritaskáld og samkvæmishetja Gatsby-timans I Washington. Hún varð bráðkvödd i
leikhúsi 1931.
hvitra manna, en þó var eins og
fagnaöartilfinning gagntæki leið-
angursmenn. Loks var fljótið far-
ið að renna í suðurátt. Frank
Pocock hætti að syngja sálma, en
sá ávani var farinn að fara í taug-
arnar á Stanley. Zansibararnir
hugðu vel til þess hve mikla pen-
inga þeir myndu fá fyrir allt það
fílabein, sem þeir höfðu tekið her-
fangi í bardögum undanfarið.
En fögnuðurinn var skamm-
vinnur, þvi að einn daginn árla
morguns réðust að þeim 80 bátar.
Tveimur spjótum var skotið að
Pocock, sem náði að grípa annað
þeirra. Stanley greip þegar í stað
til fíla-byssu sinnar og skaut göt á
stafna fjögurra báta, sem nálguð-
ust hann. Vatn fossaði inn og
brátt börðust tveir tugir sjó-
manna um i straumnum. Pocock
lýsti hinni snöggu orustu þannig:
„Við sögðum þeim að fara burt,
en þeir vildu berjast. Við gerðum
það fyrir þá fljótt og vel.“
Eftir þetta varð áhættusamt að
fara í land eða reyna að skiptast á
vörum við þorpsbúa. Þeir voru oft
drukknir af pálmavíni eða öli og
kröfðust geypilegs verðs i skelj-
um og glerkúlum fyrir matvörur.
Stanley gerði sér ljóst sér til
hrellingar, að það varð æ erfiðara
að bregðast við leikni og hugrekki
þeirra Afrikubúa, sem réðust á
þá. Þær fjórar byssur, sem þeir
höfðu fagnað sem votti um eitt-
hvert samband við siðmenning-
una að vestan, voru þá ekki þegar
á reyndi góðs viti. Enda þótt gaml-
ar byssur, fylltar af nöglum og
járnarusli stoðuðu litt gegn hríð-
skotabyssum, væri þó auðveldlega
hægt að koma leiðangrinum að
óvörum með mikilli og sam-
ræmdri árás. Einn bardaginn stóð
í fimm klukkustundir.
Seinni helming febrúarmánað-
ar fylgdi leiðangurinn Congo á
suð-vestur leið þess, og stundum
rann það reyndar nær beint í suð-
ur. Stanley tók afstöðuna dag
hvern við nónbil og sá, að hann
væri aftur kominn nokkuð suður
fyrir miðbaug. Fljótið hafði
greinilega lokið við að fara hinn
mikla boga í norður og stefndi nú
hiklaust.Til sjávar. A hverjum
degi sá hann aukinn vott um
verzlun við ströndina. Bátalestir
reru á móti strautnnum, og á
mörkuðum þorpanna gaf að líta
ódýra bolla, bakka, sirs (mislitt
bómullarefni) og spegla. En þó
voru slík merki um utanaðkom-
andi áhrif villandi, og Stanley sá
mann, sem dæmdur hafði verið
fyrir galdra, vera hent út í fljótið
með hendurnar bundnar fyrir aft-
an bak og með munnkefli. Þegar
böðullinn ýtti honum út yfir borð-
stokkinn, hrópaði hann: „Ef þú
ert töframaður, láttu þá fljótið
þorna og bjargaðu þér sjálfur."
Fórnarlambið var dregið niður
eftir straumnum, þangað til
krókódíll renndi sér frá bakkan-
um og dró hann undir yfirborðið.
1 marzbyrjun kom ieiðangurinn
til Bolobo, miðja vegu milli nyrzta
punkts fljótsins og sjávarins.
Höfðingi þess svæðis var Chum-
biri, sem Stanley heiðrar með
nafninu „konungur". Það var
auðvelt að stofna til vináttu við
hann: Chumbiri var áhugasamur
um viðskipti, leiðangurinn skorti
matvæli og hin ræktuðu hæðar-
drög nálægt fljótinu sýndu, að
íbúarnir væru reyndir bændur.
Fóstbræðralög voru stofnuð og
skipzt á blóði, og konungurinn
lofaði leiðangrinum leiðsögu-
mönnum á leiðinni til strandar.
Chumbiri tókst að telja Stanley
á að láta sig fá yfir 1000 sæskeljar
og nokkrar lengjur af klæðum,
sem leiðangurinn mátti illavið að
missa, til endurgjalds fyrir leió-
sögumenn til strandar. En þaó
virtist sjá fyrir endann á ferðinni,
og Stanley vildi allt til vinna að
flýta því, að leiðangurinn kæmist
að Atlantshafi. En leiðsögumenn-
irnir, sem voru undir stjórn elzta
sonar Chumbiri, reyndust óáreið-
anlegir og yfirgáfu Stanley löngu
áður en þeir höfðu lokið ætlunar-
verkinu.
En þau vonbrigði milduðust þó
af landfræþilegri uppgötvun. Að
morgni 12. marz 1877 kom leið-
angurinn út úr klettabelti, þar
sem apar léku í trjánum, inn á
viðáttumikið, hringmyndað stöðu-
vatn. Um þúsund mílum fyrir
neðan Stanleyfossa hafði Congo
breitt úr sér svo mjög, að vart sást
frá öðrum bakkanum til hins. I
miðju vatninu voru sandeyjar,
þar sem fiskimenn gerðu að net-
um sinum. Frank Pocock tók kiki
Stanleys og klifraði upp á hæð til
að litast um. Vatnið var umlukt
hæðum, svo langt sem séð varð.
Leiðangursmenn voru þreyttir
og nær dauðir úr hungri, en við
sýn þessa breiða, lygna stöðu-
vatns jókst þeim sálarkraftur.
Stanley ákvað að heiðra sjálfan
sig sem landkönnuð í annað sinn.
Fossana í þúsund mílna fjarlægð
hafði hann kallað Stanleyfossa og
nú gaf hann hinu nýfundna vatni
heitið Stanley Pool. Leopoldville
var síðar reist á bökkum Stanley-
vatns.
Hann hraðaði sér sfðan til að
kanna fossana, sem voru skammt
undan — nið hins fyrsta mátti
heyra frá suðurenda vatnsins.
Auðveldlega mætti sneiða hjá röð
af fossum, sem væru dreifðir á
nokkurra mílna svæði, eins og svo
giftusamlega hafði tekizt i janúar.
Eftir mánuð eða innan við það
kynni leiðangurinn að ná til
Boma, sem var verzlunarstaður,
sem Stanley vissi að nokkrir
Evrópubúar byggju i og þangað
komu skip af hafi. Hin „stranga
og langa ferð“ væri loks senn á
enda. Hýr i bragði þrátt fyrir mat-
arskortinn undirbjó hann nú
flutning á Lady Alice og hinum
bátunum niður með fossunum.
Þetta var upphaf martraðar,
hinna mestu hörmunga, sem
höfðu nær tortímt leióangrinum á
síðasta áfanga hinnar 7000 milna
löngu ferðar gegnum Afríku. En
þó hefði stutt könnun, um það bil
50 mílna könnunarferð, leitt í
ljós, að áætlunin myndi verða
mönnum hans ofraun.
Kannski var hann svo óskap-
lega tregur við að yfirgefa fljótið,
þar sem hann hafði fylgt þvi svo
lengi gegnum margs konar hætt-
ur og ævintýri. Dómgreind hans
hefur ef til vill verið farin að bila
við leiðarlok og aðeins ósveigjan-
leiki hans fengið hann til að
reyna hið ómögulega.
Barátta hans við fossana stóð í
fimm mánuði, og á þeirn tíma fór
leiðangurinn 180 mílur. Stundum
þeyttust bátarnir i straumiðunni
eða þeir voru dregnir með erfiðis-
munum um brattar hlíðar. Hinn
sífelldi hái niður fossanna tók á
taugarnar. Stanley likti hávaðan-
um við tvær eimlestir, sem mætt-
ust i jarðgöngum. Hungrið svarf
að leiðangursmönnum, þvi að þótt
þorpsbúar kæmu fram með friði,
heimtuðu þeir okurverð fyrir
matvæli. Stundum varð jafnvel að
láta byssu fyrir kjúkling.
Eftir því sem málin vönduðust,
kom það betur í ljós, að Pocock
var eigi aðeins aðstoðarmaður
leiðangursstjórans að nafni, held-
ur og hans jafni, þannig að ef til
vill bjargaði hann þvi, að Staniey
gæfist upp. Þeir höfðu rætt um
þann möguleika sín á milli, að
dauðinn hrifi Stanley á undan
Pocock, og því hafði Stanley geng-
ið frá öllum sinum skjölum og
búið Frank Pocock undir það að
taka við stjórninni, ef hann yrði
einn eftir. A þeim þrjátíu mánuð-
um, sem þeir höfðu verið saman,
hafði hinn ungi maður unnið sig
upp frá þvi að vera þjónn til þess
að verða náinn og hollur vinur.
Einu umtalsverðu áhyggjurnar,
sem Pocock hafði af sjálfum sér,
voru kýli á fótum, en síðustu
skórnir hans höfðu verið gengnir
til hinzta skrefs, svo að hann var
orðinn berfættur í lokin. Og svo
fór, að fætur hans rugluðu höfuð
hins hrausta og trausta manns og
hann hvarf í djúpið í straumiðuna
fyrir ofdirfsku, sem hafði nær
tekið marga með honum i svelg-
inn. Þetta varð Stanley slíkt áfall
að hann missti nærri því áhugann
á þvi að halda áfram. Enda
drukknaði einnig „kjörsonur"
hans, Kalulu, ásamt fimm mönn-
um öðrum nokkru áður.
Að kvöldi hin „dökka, dapra
dags“ skrifaði hann langa og sam-
hengislausa lýsingu á dauða vinar
sins. Þremur árum áður hafði
hann tekið mynd af þeim Edward
Pocock, Frederick Barker og
Kalulu, og Frank Pocock — og
nú var enginn þeirra á lifi lengur.
Leiðangurinn reyndi að berjast
áfram, en það var eins og allur
þróttur og áhugi væri á þrotum.
31. júlí 1877 var tekin ákvörðun
við fossadrögin Isangila: „Við
höfum ákveðið að yfirgefa fljótið,
þar sem við getum ekki staðið i
bardögum lengur." Og til aó sýna
hinn hinzta virðingarvott var
Lady Alice dreginn upp á hæð,
þaðan sem sjá mátti yfir fossana,
til að fúna þar og rotna i sólinni.
I þorpinu Nsanda skrifaði Stan-
ley bréf, sem hann fól þremur
sterkustu og hollustu mönnum
sinum — Kachéché; Uledi og
Muini Pembe. Til liðsinnis þeim
skyldi einnig fara Robert Feruzi,
sem hafði verið alinn upp í trú-
boðsstöð og talaði góða ensku.
Þeir skyldu hraða sér sem mest
þeir mættu, til Boma, og lif þeirra
sem eftir væru, væri komið undir
árangri ferðar þeirra.
I bréfinu skýrir Stanley frá
ferð sinni og staðsetningu 115
mannvera, sem enn séu á lífi, og
stílar það til hvers þess, er málið
skilji, og biður um aðstoö. Hann
undirritar það þannig: „Yðar ein-
lægur Henry M. Stanley, stjórn-
andi ensk-amerisks leiðangurs i
Afríku. P.s. Kannski kannizt þið
ekki við nafn mitt, og því vil ég
bæta því við, að ég er sá, sem
fann Livingstone 1871. HMS.“
Stanley skrifaði kjarna bréfsins
einnig á frönsku og spönsku og
bað þá svo að fara vel.
Að kvöldi 7. ágúst heyrði Stan-
ley mikil hróp — tveir manna
hans voru að koma með matvæli
og annað, sem hann bað um i
bréfinu. Leiðangrinum var bjarg-
að. Banhungrað fólk tók til matar.
Og þar kom lika te og brauð og
þrjár flöskur af öli, en Stanley
hafði einnig minnzt á slíkan mun-
að i bréfi sínu, sem ef til vill hefði
orðið hans siðasta.
Eftir tvo daga var leiðangurinn
kominn til Boma og þaðan lá leið-
in auðveldlega til ósa hins breiða,
skollita fljöts, sem hafði valdið
þeim svo mikilli angist og kviða
og dauða. I ágústlok 1877 var svo
leiðangurinn fluttur í portúgölsk-
um fallbyssubáti til Luanda, höf-
uðborgar Angola, en þaðan sendi
Stanley sumar af frægustu frá-
sögnum sínum af ferðinni. Stan-
ley var heiðursgestur iandsstjórn-
arinnar við stórveiziu þar, og vel
var séð urn leiðangursmenn hans
á kostnað portúgölsku stjórnar-
innar.
Þegar Stanley kom til Höfða-
borgar í október, fékk hann að
vita til fullnustu, hvílika feikna
athygli ferð hans hafði vakið i
Evrópu og Ameriku. Hún var
sögð mesta landkönnunarferð ald-
arinnar og á hann hlóðu lofi
Afríku-farar á borð við Burton,
Baker og Grant. Konunglega land-
fræðifélagið sagði, að enginn
kæmist til jafns við Stanley, og
Agnes Livingstone elzta dóttir
hins mikla trúboða, lýsti þvi yfir,
að hjarta hennar væri fullt unað-
ar og þakklætis.
Visindafélög kepptust við að
ausa hann lofi, og fjölmiðlar
gleyptu við hverju orði af hans
vörurn.
Kramhald á bls. 16
©