Lesbók Morgunblaðsins - 18.01.1976, Side 10

Lesbók Morgunblaðsins - 18.01.1976, Side 10
Jón Kristvin Margeirsson ALMEMA VERZLUNARFÉLAGIÐ ÍSLANDS- 1764-1772 OG VERZLUNAR Almenna verzlunarfélagið hefur orðið frægt í sögu íslands fyrir þátttöku sína i einokunarverzluninni 1764—74, einkum þó mjölið hið skemmda sem flutt var til landsins 1768 og félagið var sektað fyrir. Var Mjölbótarsjóðurinn stofnaður upp úr sektarfénu. Félag þetta var stofnað í Kaupmannahöfn árið 1747 og koma stjórnvöld mjög við þá sögu. Félaginu var ætlað að ná i hendur Dana auknum hluta af verzlun með vörur, sem fluttar voru milli Eystrasaltslanda og Vestur-Evrópu, og ennfremur skyldi félagið leggja stund á hvalveiðar í Norðurhöfum. Ákveðið var, að hlutafé skyldi vera 500.000 ríkisdalir, 1000 hlutir, 500 ríkisdalir hver hlutur. Hlutaféð var ekki greitt allt í byrjun, og raunar virðist hafa verið farið svo hægt I að innheimta það, að árið 1757 tíu árum eftir stofnun félagsins, höfðu ekki verið greidd- ir inn nema 300 rikisdalir á hlutabréf. Hluthafar voru borgarar, aðall og embættismenn í Kaupmannahöfn og fleiri, þar á meðal konungur, sem eignaðist 49 hlutabréf, en aðrir úr konungsfjölskyldunni 30 hluti. Ráðherrarnir voru meðal hluthafa, og má t.d. geta þess, að Johan Ludvig Holstein eignaðist 8 hluti, en hann var forstöðu- maður kansellísins jafnframt því, að hann sat í rfkisráð- inu. Einn hluthafa var Hersleb biskup, sem átti 10 hluti. Strax eftir að félagið hafði verið stofnað, var hafizt handa um hvalveiðar. og ekki Ieið á Iöngu þar til félagið átti fjögur skip, sem stunduðu hvalveiðar víðs vegar norður i höfum. l>að kom brátt í Ijós, að þessar veiðar svöruðu ekki kostnaði og hljóp þá konungur undir bagga. Slíkt var þó ekki talin lausn til frambúðar, og ákvað stjórn félagsins að leggja hvalveiðarnar niður. Þess í stað var ýtt undir hvalveiðar Grænlendinga og keyptar af þeim afurðirnar. Félaginu hafði, er það var stofnað, ekki verið ætlað að reka Grænlandsverzlunina. Stórkaupmaður í Höfn, Jakob Severin að nafni, hafði haft þessa verzlun með höndum síðan árið 1734 og naut 2000 ríkisdala styrks úr ríkissjóði árlega til að efla kristni meðal Grænlendinga, eða alls 5000 ríkisdala á ári. Þrátt fyrir þennan styrk bar þetta fyrirtæki sig ekki. eða svo telur P.P. Sveistrup, er hefur skrifað sögu Almenna verzlunarfélagsins, sem hér er stuðzt við (P.P. Sveistrup: Det Almindelige Handels kompagni 1747—774. Prentað í Meddelserom Grönland, 131. bindi. 1940—43.). Verzlunarleyfi Severins átti að renna út 1750 og má ætla, að hann hafi haft takmarkaðan áhuga á að fá það endurnýjað eða svo hafa stjórnvöld líklega álitið. Almenna verzlunarfélaginu var boðin Grænlandsverzlunin og eftir að hafa kynnt sér þessa verzlun og horfur á Grænlandi hjá sérfróðum mönnum, ákvað stjórn félagsins að taka verzlunina að sér gegn því að félagið nyti sama styrks og Severin hafði haft. Þessa verzlun rak félagið siðan til ársins 1774, er það var leyst upp. Sveistrup er þeirrar skoðunar, að félagið hafi haft hagnað af Grænlandsverzluninni, og er þá rétt að geta þess í því sambandi, að styrkur rikisins til þessarar verzlunar var hækkaður úr 5000 rikisdölum á ári upp i 7000 ríkisdali nokkrum árum eftir að Almenna verzlunar- félagið tók hana að sér. Félagið kom sér fljótlega upp talsverðum skipa- stól og hafði skap sín viða i förum „færandi varn- inginn heim“ eins og segir i frægu ljóði. Þegar skipastóllfélagsins var mestur, munu skipin hafa verið um tveir tugir að tölu. Verzlun félagsins átti upphaflega að miðast fyrst og fremst við vörukaup í Eystrasaltshöfn um og sölu á þeim vörum í Vestur-Evrópu svo og í Miðjarðarhafshöfnum. Svo er þó að sjá, að þessi starf- semi hafi gengið ákaflega treglega. Engu að siður rak félagið nokkra verzlun með erlendar vörur, sem fluttar voru milli hafna í Vestur- og Norður-Evrópu og víðar. Sveistrup telur ekki að þessi verzlunarrekstur hafi skilað félaginu neinum arði. Er verzlun á danskar nýlendur í Vestur-Indíum var gefin frjáls fyrir alla danska þegna árið 1754 hóf Al- menna verzlunarfélagið einnig verzlunar ferðir til eyjanna og var sú verzlun rekin með þeim hætti, að skip félagsins sigldu til Guineustrandar Afríku með ýmsar evrópskar vörur, t.d. brennivín og keyptu þar þræla fyrir farminn. Síðan var siglt til Vestur-Indía með þrælana og þeir seldir þar fyrir ýmsar nýlenduvörur, einkum sykur, kaffí og bómull, sem siglt var með til Danmerkur. Sveistrup telur ekki að þessi verzlun hafi skilað félaginu neinum ágóða fremur en Evrópuverzlun þess, sem þegar hefur verið nefnd. Almenna verzlunarfélagið tók einnig upp siglingar á Miðjarðarhafið, er þar tók að verða friðvænlegra, en Algeirsmenn höfðu mjög stundað sjórán þar um slóðir. Þessar siglingar náðu til Tyrkjaveldis, en til að annast þær var raunar stofnað sérstakt félag, Det Levantiske Handelskompagni, sem þó var algerlega undir stjórn Almenna verzlunarfélagsins og eign þess að mikLum hluta. í gegnum þetta dótturfélag sitt rak Almenna verzlunarfélagið einhverja verzlun á Konstantínopel og fleiri borgir í Tyrkjaveldi. Af ýmsum.ástæðum var þessi verzlun mjög misheppnuð og telur Sveistrup að tapið hafi verið gífurlegt. Almenna verzlunarfélagið var stofnað á styrjaldar- tímum. er hátt vöruverð og mikii eftirspurn gáfu fyrir- heit um auðfenginn gróða, en árið eftir stofnun þess, 1748, komst aftur á friður í Evrópu og telur Sveistrup að hinar björtu framtíðarhorfur félagsins hafi þá breytzt mjög til hins verra. En árið 1756 hófst nýtt stríð í Evrópu og viðar og má ætla, að stjórn félagsins hafi þá tekið gleði sína á ný. Árið 1763 tókst félagið á hendur að annast íslands- og Finnmerkur verzlunina, sem höfðu verið á einni hendi síðan 1746. Leigan af báðum þessum verzlunum skyldi vera 7000 ríkisdalir árlega á kúrantgengi og var jafn- framt ákveðið, að leigan skyldi renna upp i styrk þann, sem félagið naut vegna Grænlandsverzlunarinnar. Fyrsta verzlunarár félagsins á íslandi var 1764 og segir Jón Aðils, að Heltzen jústitsráð hafi um þetta leyti ritað Magnúsi Gíslasyni amtmanni og lagt félaginu gott orð. Heltzen var aukafulltrúi (kommitteret) í rentu- kammerinu og hann hafði á tfmum Hörmangarafélagsins reynzt Skúla landfógeta og stuðningsmönnum hans í deilum við það félag hinn mesti hollvættur, og má ætla að velvild hans til Islands hafi ekki rénað þótt skipt hefði verið um yfirmenn í rentukammerinu. I bréfi sínu til Magnúsar kemst Heltzen m.a. svo að orði: „tJr því að það var fastur vilji og ásetningur konungs, að íslenzka verzlunin skyldi aftur seld á leigu, þá gat landið eigi komizt i betri hendur en þessar, því hér eiga góðir menn hlut að máli, enda hefur og stjórnin gert sé far um að búa svo um hnútana að verzlunin yrði sem hagstæðust landi og lýð. Ahlefeld leyndarráð er forseti félagsins og hefur hann fullvissað okkur um, að hann skyldi verða fyrstur manna til að kæra félagið fyrir konungi, ef það sýndi lit á því að beita nokkrum rangindum eða ójöfnuði við lands- menn... Það hefur verið reynt að sjá hag allra hlutaðeig- enda borgið, og þér megið eiga það víst, að landsmenn verða ánægðir með þetta verzlunarfélag." (Jón J. Aðils: Einokunarverzlun Dana á íslandi 1602—1787. bls. 236). Ahlefeld leyndarráð sem Heltzen minnist hér á var yfirmaður rentukammersins, og það var hans hlutverk að leggja tillögugerðir Kammersins fyrir konung. Kvartanir frá íslandi vegna verzlunarinnar voru sendar rentu- kammerinu, þar eð Islandsverzlunin heyrði undir þessa stjórnardeild, og þegar Heltzen segir að Ahlefeld hafi sagt við undirmenn sína í rentukammerinu, að hann skyldi verða fyrstur til að kæra félagið fyrir konungi o.s.frv. má ekki ganga fram hjá því að þetta má túlka þannig að hann ætlist til þess að undirmenn hans í Kammerinu fari ekki með kærur til konungs. Raunar var konungur þá orðinn mjög afskiptalítill um stjórnar- málefrii og hann hefði vafalaust beðið rentukammerið um tillögur, ef honum hefðu persónulega borizt kvartanir vegna verzlunarinnar á islenzkum höfnum. Hefði það þá fallið í hlut Ahlefelds að leggja þær fyrir hann. Það er, hvað sem öðru líður, sennilegt, að Heltzen hafi viljað vara Magnús amtmann við er hann segir honum frá því að Ahlefeld sé forseti Almenna verzlunarfélagsins, sem hefur tekið að sér verzlunina. Honum hefur þótt sem það gæti komið sér vel fyrir Magnús að vita, að kvartanir frá Islendingum vegna verzlunar Almenna verzlunarfélags ins væru teknar til meðferðar í rentukammerinu af forseta félagsins. Jón Aðils skrifar í einokunarsögu sinni (Einokunar- verzlun Dana, bls. 236), að Magnús amtmaður hafi skrif- að stjórninni (þ.e. rentukammerinu) haustið 1764 og látið mjög vel yfir verzluninni á Suðurhöfunum, „því vörurnar hefðu þótt góðar og engum aðfinnslum verið hreyft." Hvort sem þetta hefur verið sannleikanum samkvæmt eða ekki, er ljóst, að tslendingar urðu að sýna varkárni f skiptum sínum við félagið meðan forseti þess sat sem yfirmaður í rentukammerinu. Þess var nú raunar skammt að bíða, að hann missti stöðu sína i Kammerinu, og hefur að sjálfsögðu verið heppilegast fyrir tslendinga, að þessi tvö embætti væru ekki skipuð sama manni. Jón Aðils hefur margt að segja um slæma verzlunar- háttu í tíð Almenna verzlunarfélagsins bæði í áðurnefndri einokunarsögu sinni og ævisögu Skúla land- fógeta (Jón Jónson: Skúli Magnússon landfógeti, Reykja- vík 1911). Einna eftirminnilegust er frásögn hans af Eyrarbakkakaupmanni, Jens Lassen. Hann stundaði búskap og útgerð jafnhliða verzlunarrekstrinum og hafði því stundum lítinn tfma til að sinna viðskiptavinum. Um þetta segir J.A: „Oft var kaupmaður svo önnum kafinn við búskapinn, að hann gaf sér eigi tíma til að afgreiða viðskiptamennina, og bar það stundum við að hann lokaði þá inni í búðinni á meðan hann var að snúast i búskapnum og stakk lyklinum á sig, svo að þeir komusl eigi út. Voru dæmi til þess að menn urðu að hýrast þar nauðugir hálfan daginn eða meira, frá hádegi til sólar- lags, og urðu þá sumar að fara jafnnær aftur, þvi kvöldið hrökk eigi til að afgreiða þá.“ (Einokunarverzlun Dana, bls. 239). Hér er þó ekki ætlunin að fjalla um misferli í verzlun- inni á tímum Almenna verzlunarfélagsins, heldur koma inn á afkomu Islandsverzlunar félagsins. Um hana fjallar Jón Aðils ekki mikið i þeim ritum sínum, sem hér hafa verið nefnd, en það er ljóst, að hann telur íslandsverzlun- ina ekki geta hafa verið gróðafyrirtæki á timabilinú 1759—74. tímum Konungsverzlunarinnar fyrri og Almenna verzlunarfélagsins. I ævisögu Skúla landfógeta, sem kom út 1911, segir Jón um afkomu Konungs- verzlunarinnar fyrri (1759—63), að þess hafi ekki verið langt að bíða, að stjórnin (hér mun Jón eiga við rentu- kammerið) fengið sig fullsadda á verzlunarrekstrinum „þvi ærin þótti mæða og tilkostnaður en arður Iítill að sama skapi." (bls. 213.). „Einokunarverzl- un Dana á tslandi 1602—1787“ kom út tæpum áratug síðar (1919) og nú telur hann sig vita meira um afkomu Konungsverzlunarinnar fyrri. Hann segir i neðanmálsgrein bls. 234 að tapið hafi verið tólf þúsund rikisdalir á ári. Lesandanum er þá ljóst aó afkoma Islandsverzlunarinnar á tímum Almenna verzlunarfé- lagsins þyrfti að hafa verið 16000—17000 ríkisdölum betri til að ekki væri tap á henni. Ilér er þá reiknað með því að 4000—5000 rikisdalir séu greiddir sem verzlunar- leiga af tslandsverzluninni af þeim 7000 rd. sem átti að greiða árlega af bæði Islands- og Finnmerkurverzluninni.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.