Lesbók Morgunblaðsins - 24.03.1976, Blaðsíða 9

/
Eftir Braga Asgeirsson
félagsins
■fnaHHBHHBHpRmQ
v SW ' ' J, !
islenzkir myndlistarmenn hafa sumir aShyllst poppstefnu I
myndlist og gert eftirminnilegar myndir, sem nýlega hafa
veriB sýndar sérstaklega I Listasafni fslands. Hinn viS-
frngasti islenzkra myndlistarmanna, GuSmundur GuS-
mundsson Erró* hefur unniS mjög mikiS i poppstil og voru
eftir hann nokkrar myndir á sýningunni, þar á meSal
„Interueur american", máluS 1975, sem sést hér aS ofan til
vinstri. Hœgra megin aS ofan er „Glorius" eftir Sigurjón
Jóhannsson, leikmyndateiknara og málara og hér til vinstri
er svo enn ein islenzk poppmynd af sýningunni: „Útþrá"
eftir Braga Ásgeirsson, unnin meS blandaSri tækni 1 974.
viö hina sameiginlega uppsprettu,
sem rætur alls, sem grær, sækja
næringu til.“
í þessum oröum Rilkes felst
þegar hugboð um, að á sviði hins
ómeðvitaða myndi einhverntíma
vera hægt að brúa bilið milli hins
illsættanlega ytri og innri veru-
leika með nýrri tegund listar. Það
var þetta hugboð, sem hvarvetna
reyndi að brjótast fram — í efa-
gjarnri vissu, hikandi spurningu,
eins og svo glögglega kemur frarn
hjá Marchel Proust: ,,Ef til vill
byggist kyrrstaða, festa, hlutanna
umhverfis okkur aðeins á
áskapaðri sannfæringu okkar um,
að þeir séu svona en ekki öðru-
vísi, þessir en ekki aðrir — á
kyrrstöðu, tregðu hugsunar okkar
gagnvart þeim. En tilraunin til að
gera hugsun og skynjun sveigjan-
legar táknaði, þegar allt kom til
alls og i eiginlegustu merkingu,
umturnun alls okkar skynsviðs —
að hugsuninni yrði ýtt út af hin-
um venjubundnu brautarsporum
— að taka órökræna afstöðu í stað
hinnar rökrænu — að skilja ekki i
stað þess að skilja — að leyfa sér
að rugla hina fastmótuðu reglu
o.s.frv.
Það nægir aðeins að gera sér
fulla grein fyrir hinum tviræða
orðaleik — hlutunum verður
aðeins ruglað (og hnikað til) með
nokkurri geggjun — til að skilja,
að einnig hið fráleita og vit-
skerrta getur skapað reynslu og
skilning — og að nteira að segja
visvituð truflun eða geggjun
getur veitt alveg ný svör og snert
innri strengi, þannig að hin fast-
mótaða rökhyggja okkar verður
hvumsa." Þessa tilraun full-
komnuðu höfundar Dadaismans
og Pop-listin er einmitt byggð á
þeim reynslugrunni. . .
Dadaisminn er var ekki liststill
i eiginlegri merkingu heldur
hæsta stig tilfinningaástands. Til-
finningaástand það, sem fyrri
heimstyrjöldin olli, þrýstingur og
hræðsla orsakaði örvæntingarfull
andsvör, háð, biturt spé, rudda-
skap, öfga og fullkomið stjórn-
leysi, og um leiö nýtt verðmæta-
mat á öllum hlutum. 1 fyrsta
skipti í sögu listarinnar tóku
menn titbúna hversdagslega hluti
fjöldaframleiðslunnar og settu á
stall, réttsælis eða öfuga og
nefndu list (Ready made) og það
merkilega skeði að menn með-
tóku þessar tilraunir Dada-
hópsins og skynjuðu, að á bak við
það sem sýndist algjört tilgangs-
leysi leyndist óvænt og dýpri
merking.
Hér var um algjöra kúvendingu
fagurfræðilegra gilda að ræða.
Þar sem tilviljunarkenndar hug-
myndir réðu einatt ferðinni, en
tilraunir þessara stjórnleysingja í
listinni urðu til að losa um hug-
myndir hjá öðrum róttækum lista-
mönnum, sem stóðu utan við list-
hópinn, svo sem Arp, Max Ernst
og þá einkum Kurt Schwitters og
þá hetst á sviði Collagemynda í
ýmsu efni.
Tilraunir og hugmyndir Dada-
istanna urðu miklu lifsseigari en
listhópurinn sjálfur og áhrif
þeirra á þróun myndlistarinnar
hafa verið sýnileg í einhverri
mynd, einhvers staðar i veröld-
inni allt frá stofnun listahópsins,
sem einangraði sig ekki við mynd-
list, heldur hafði einnig bók-
menntir og tónlist á stefnuskrá
sinni.
Erfitt ef ekki ógerningur er að
ræða eða skrifa um Pop-list án
þess að minnast á Dada-
hreyfinguna og hin mörgu og við-
tæku áhrif hennar. Dada-istarnir
sprengdu einmitt hið fagurfræði-
lega gildismat á listum á sama
hátt og Pop-istarnir í sínum
heimalöndum losuðu um leið um
hugmyndir. Ef við lítum til baka á
þróun framúrstefnulistar i
heiminum á þessari öld rekumst
við fljótlega á skyldleika milli
Dada-ismans og poppsins. Mikil-
væg er sú staðreynd að Marchel
Duchamp, sem var upphafsmaöur
Ready Made-listaiinnar fluttist
frá Paris til New York árið
1915 og árið eftir verður
hann meðstofnandi frum-
dadaistahreyfingarinnar ásamt
m.a. Man Ray og Picabia. Er hann
kom aftur tit Partsar árið 1919
studdi hann Dadaistahópinn þar,
en sneri sama ár aftur til New
York, þar sent hann ásamt
Katherina Dreyer og Man Ray
stofnaði „Societé Anonyme
Museum of Modern Art“, sem
opnaði 1920 og á tímabilinu fram
til 1939 stóð að 84 sýningum. Eftir
þetta dvaldist hann ýmist í París
eða New York þar til hann lézt í
Neuilly sur Seine 2. okt. 1968.
Glæsilegir og óvenjulegir
málarahæfileikar hans komu
fyrst fram árið 1912, er honum
tókst að fullgera veigantikil verk.
Bræður hans komu honum í
kynni við Apollinaire, sem
skrifaði um hann þessa merkilegu
setningu. „Máski verður lista-
manni lfkt og M. Duchamp, sem á
allan hátt er laus við fagurfræði-
legar grillur og er á stfkan hátt
htaðinn starfsorku, gert mögulcgl
að sætta aftur list og almenn-
ing“. . .
Vandamál kúbismans og þó
frekar fútúrismans höfðu mikil
áhrif á Duchamp. Hann dvelur
sumarlangt í Miinchen árið 1912
en þar bar þá mest á nýlistastefn-
unni „Die Blaue Reiter". Á því ári
snéri hann um stund baki við
máiaralistinni og vann fyrir sér
sem bókavörður. Árið 1913 slóu
myndir hans eftirminnilega í
gegn á hinni miklu sýningu á
evrópskri nýlist „Armory Show“ i
New York, sem svo miklu róti olli
vestra, og allar myndir hans seld-
ust. Árið 1914 skapar hann svo
fyrstu Ready Made mynd sína.
Forstöðumenn listasafna litu til
Duchamps og verka hans með
skelfingu og bjuggust jafnframt
við einhverju nýju af honum, sem
þeir eygðu likt og ljós við enda
jarðganga.
Duchamp buðust margir girni-
legir samningar i Ameríku á þess-
um tima, en hann vildi heldur af
persónulegum ástæðum vera
óháður öllum og vann fyrir brauði
sínu og bjór með frönskukennslu
(timakaup 2 dollarar).
Duchamp komst i kynni við
Surrealismann gegnum André
Breton, sem hann kynntist 1921.
Takmark Duchamp var að endur-
taka aldrei neitt i list sinni, og
hann er sennilega eini mikli
málarinn sem tókst það, með því
að hann hætti að mála eftir
stærstu sigra sína. Hann setdi
vinum og ættingjum eitthvað um
20 verk með því skilyrði að við-
komandi léti þau ganga til lista-
safnsiris i Fíladelfiu eftir þeirra
dag og þar er hérumbil allt lifs-
verk hans niðurkomið.
Allt sitt líf var Marchel
Duehamp niðursokkinn í skák-
taflið, sem snemma hafði heillað
hann, — tefldi allar stundir og
var um skeið í skáksveit Frakka,
tók m.a. þátt i alþjóðlegum tafl-
mótum. Hann gaf ásamt öðrum út
eina skákbók og mótaði sjálfur
taflmenn 1947.
Duchamp hafði mikil áhrif á
þróun amerískrar listar. í kjölfar
hans komu ný-dadaistarnir og
Pop-listin. En Duchamp tók
afstöðu á móti þessum sporgöngu-