Lesbók Morgunblaðsins - 24.03.1976, Blaðsíða 14

SKAK Þœttir úr
íslenzkri
skðksögu
Eftir Jön Þ. Þör
í X. þætti var skýrt nokkuð irá fyrstu skákþingum íslands og sigrum
þeirra Péturs Zóphóniassonar og Eggerts Gilfer. Einn skákmeistara
enn bar mjög hátt hér á landi á þessum árum, þótt aldrei hafi hann
orðið jafn þekktur sem hinir tveir. Þetta var Stefán Ólafsson. Stefán
fæddist að Hvanneyri f Borgarfirði árið 1893. Hann gekk i Taflfélag
Reykjavíkur árið 1913 og var félagi þar til ársins 1924. Þá fluttist
hann til Akureyrar, þar sem hann var I röð fremstu skákmanna um
nokkurra ára bil. Stefán náði oft ágætum árangri. Hann varð þrisvar
sinnum skákmeistari íslanrfs, 1919, 1921 og 1922. Á skákþingi
Reykjavikur varð hann i 2. sæti árin 1914, '15, '16, '17, '18 og '20.
og árið 1 924 varð hann í 1.—3. sæti á skákþingi Akureyrar. Nokkrar
skákir, sem Stefán tefldi á þessum árum, hafa varðveitzt og skulum
við nú lita á þær. Þær voru báðar tefldar gegn hörðustu keppinautum
Stefáns og sýna svo ekki verður um villzt, að hér er enginn aukvisi á
ferð Fyrri skákin var tefld á skákþingi Islands hinn 10. april 1922 og
var hrein úrslitaskák.
Hvítt: Stefán Ólafsson
Svart: Eggert Gilfer
Frönsk vörn
1 e4 — e6, 2 d4 — d5, 3. Rc3 — Rf6. 4 Bg5 — Bb4. 5 e5 —
Bxc3. 6. bxc3 — h6, 7. Bcl — Rd7, 8 Dg4 — g6, 9. Bd3 — Rf8 —
10 Rf3 — c5, 11 0—0 — c4, 12 Be2 — h5, 13 Dg3
— Rc6, 14. Bg5 — Re7. 15 Bf6 — Hg8, 16. Rg5 — dc7, 17. h3 —
Bd7, 18. Df4 —£c6. 19. g4 — Hxg4, 20. hxg4 — Rc8. 21. Kg2 —
Rb6, 22 Hfhl — Ba4, 23 Hac1 — Hac8, 24 Hh3 — Db8, 25
Hchl — Bxc2, 26 Hh8 — Hxh8, 27 Hxh8 — Rd7, 28 Rh7? —
g5l, 29 Rxg5 — Bg6, 30. Bg7 — Ke7, 31 Bf6+ — Ke8, 32 Bg7
— Ke7. 33 Bf6 + — Ke8, 34 Bdl! — b5, 35. Bg7 — f6, 36 Bxf8
— Rxf8, 37. Hxf8 + — Kxf8, 38. Dxf6+ — Ke8, 39. Oxg6+ og
svartur gafst upp.
Siðari skákin var tefld á skákþingi Akureyrar 1925 og birtist hún i
British Chess Magazine það ár.
Hvitt: Stefán Ólafsson
Svart: Ari Guðmundsson
Vlnartafl
1 e4 — e5, 2 Rc3 — Rc6, 3 f4 — exf4, 4 Rf3 — g5, 5. d4 — g4,
6 Bc4 — gxf3 7 0—0 — d5, 8 exd5 — Bg7?, 9. dxc6 — Bxd4,
10 Kh1 — fxg2, 11. Kxg2 — 12 Kh1 — Bh3, 13 De2 — Rge7.
14 cxb7 — Had8. 15 Bxf4 — Bxfl, 16. Haxfl — Dg6. 17. Rd5 —
Bc5, 18 Rxc7 — Kf8, 1 9. Bh6 — Kg8, 20 Dg4 — Rf5. 21. Bxf7 —
Kxf 7, 22. Hxf5 og svartur gaf.
Úr leyniskýrslum
Framhald af bls. 3.
8. Norður-Atlantshafssáttmálinn hefur enn ékki tekið
gildi. Nokkurn líina eflir að hann er genginn í gildi og
stofnanir hans hafa verið settar á fót, er ósennilegt að
samtökin séu reiðubúin til að taka þetta mál föstum
tökum.
9. Ef svo færi, að Island yrði fyrir vopnaðri árás eða að
þar yrði gerð kommúnistísk bylting, áður en þær
ráðstafanir hefðu að fullu komið til framkvæmda, sem
gengið er úr frá í Norður-Atlantshafssáttmálanum,
gæti orðið nauðsynlegt fyrir einn eða fleiri aðila hans
að gripa til aðgerða til að gæta öryggis Norður-
Atlantshafssvæðisins.
Niðurstöður.
10. Öryggi Bandaríkjanna og Norður-
Atlantshafssvæðisins krefst þess, að stöðvar séu til-
tækar til notkunar á íslandi, ef til ófriðar dregur, fyrir
herstyrk Bandaríkjanna og bandamanna þeirra og að
áfram verði Islandi forðað frá ágengni fjandsamlegra
eða hugsanlega fjandsamlegra afla.
11. Utanrikisráðuneytið ætti að leggja drög að og
byrja þegar að framfylgja áætlun í því skyni að draga
úr varnarleysi islenzku ríkisstjórnarinnar gagnvart
hugsanlegu valdaráni kommúnista.
12. Hermálaráðuneytið ætti að gera áætlanir — og þar
með einnig áætlun um hugsanlega sendingu banda-
rísks herstyrks til Islands — til að tryggja öryggi
Bandaríkjanna og Norður-Atlantshafssvæðisins á
ófriðartimum, að því er Island varðar. Hermálaráðu-
neytið ætti í samvinnu við utanríkisráðuneytið að gera
viðeigandi ráðstafanir til þess, að hægt yrði að hrinda
þessum áætlunum í framkvæmd á skjótan hátt.
13. Stjórnarákvörðun, sem þarf til þess að fullgilda
þær áætlanir, sem um getur í 12. lið hér að ofan, ætti
aðeins að taka í samræmi vió kröfur þess stjórnmála-
lega og hernaðarlega ástands, sem ríkir þegar ófriðar-
blikur eru á lofti.
Niðurlag f næsta blaði.
Sumarið 1974 birtist í Lesbók
grein, sem nefndist „Landnámið
fyrir landnám". Ritgerð þessi var
samin í tilefni af 1100 ára afmæli
hins norska landnáms á Islandi.
Þóttist ég þar færa allsterk rök að
því, að Irar hefðu numið hér land
löngu fyrr, og hér hefði þá verið
írsk byggð um 150 ár, eða lengur.
Irsku landnemarnir hefðu flutt
hingað kvikfénað þegar f upphafi,
og honum hefði fjölgað svo mjög,
að líklega hefði þá ekki verið
færra sauðfé í landinu en nú er.
Enn fremur hefði hér verið fjöldi
nautgripa, svína og geita.
Vegna þessa mikla fjölda kvik-
fjár, er norrænir landnámsmenn
höfðu haft spurnir af, hefðu þeir
sjálfir ekki flutt með sér búfé,
því að hér hefði verið af nógu að
taka. Þeir hófu hér landnám bú-
fjárlausir, en létu greipar sópa
um kvikfjáreign Iranna. Þess er
hvergi getið i Landnámu né sög-
um, að norrænir menn hafi haft
bústofn með sér á skipunum, en
viða getið um mikla kvikfjáreign
þeirra skömmu eftir landnámið.
Þetta skal nú ekki rakið ýtar-
legar hér, en þess freistað að
draga fram fleiri heimildir en áð-
ur um að þessi ályktun sé rétt.
I Geirmundar þætti í heljar-
skinns, sem fylgt hefir Sturlungu
frá byrjun, og talið er að ritaður
muni af, Skarðverjum, ef til vill
Þórði Narfasyni lögmanni (d.
1308), stendur þessi frásögn höf-
undar:
„En ég hefi það heyrt, að í þann
tíma er þeir bræður komu úr vest-
urvfking, væri sem mest orð að,
að engi þætti vera frægðarför
meiri en fara til Islands."
Hér er talað frá sjónarmiði vik-
inga. Hvað töldu þeir frægðarför?
I þættinum sjálfum er þetta skýrt
óbeinlínis: „Það var eitt sumar, er
þeir héldu í vesturvíking, að þeir
fengu svo miklu meira herfeng en
önnur sumur, að því er frá hefir
verið sagt ... þá hlaut annar
þeirra tuttugu pund silfurs, en
annar tvö pund gulls.“
1 þessu var frægðin fólgin. Hún
miðaðist við það hve mikinn ráns-
feng víkingar gátu borið úr být-
um. Það var engin frægð að sigla
yfir hafið til Islands, heldur hve
mikið herfang gat fengizt þar.
Þessi frásögn ein nægir til að
sýna, að þá hefir verið mikil
byggð á Islandi, þvf að ekki var
hægt að ræna í „auðu“ landi,
heldur þar sem fjölmenni var fyr-
ir.
Á allrí landnámssögunni má
sjá, að það hefir verið eitthvert
sérstakt seiðmagn, sem dró hing-
að allan skara norsku landnáms-
mannanna. 1 Laxdælu kemur
skýringin á þessu fram. Þar segir
að á íslandi voru þá framúrskar-
andi landkostir, hvalreki mikill,
laxveiði og fiskastöð öllum miss-
erum „og þar þurfti ekki fé að
kaupa“.
Á þessu landi bjó varnarlaus
þjóð, og þar var því hægðarleikur
að ræna löndum, og kvikfé svo
miklu, að nægja mundi til að reisa
stórbú þegar f stað.
Það var heldur ekki einleikið
hvernig norrænir menn þyrptust
tii Islands, en lausn þeirrar gátu
er sú, að þeir hafi vitað með sann-
indum að þar beið víkinga auður
og allsnægtir, skjótfengió herfang
og þurfti lítið fyrir að hafa. Þá
rfkti sá hugsunarháltur, að menn
hefðu rétt til að sölsa undir sig öll
heimsins gæði, ef eigendur gátu
ekki varið þau. Hér á Islandi voru
nóg auðæfi, en þeir sem landið
byggðu, gátu ekki varið þau. Þess
vegna var það mikil frægðarför að
fara til íslands og sölsa þar undir
sig lönd, fólk og kvikvénaó.
Forn örnefni geyma margskon-
ar fróðleik og ekki sízt þau ör-
nefni, er landnámsmenn hafa
gefið, en þau er að finna í Land-
námu. Þessi örnefni sýna og
sanna áþreifanlega, að norrænu
landnámsmennirnir hafa ekki
komið hér að auðu landi og
óbyggðu. Þau sýna, að þá hefir
búið hér kristin þjóð. Hin mörgu
örnefni, sem kennd eru við krossa
og kirkjur, bæði þar og f sögun-
um, eru þar óljúgfróð vitni.
Sagnaritarar vorir hafa ekki áttað
sig á þvf, að geta um þessi nöfn,
voru þeir að afsanna fullyrðingar
sínar um autt og óbyggt land, því
að landnámsmenn þeir, er komu
frá Noregi, voru allir heiðnir. En
örnefnin, sem þeir gáfu, sýna að
hér hafa verið krossar og kirkjur.
Hér skulu nú talin nokkur þess-
ara örnefna og þó aðeins þau, er
landnáms menn hafa gefið.
Krossá hjá Þórsmörk. Asbjörn
Reyrketilsson og Steinfinnur
bróðir hans námu land fyrir ofan
Krossá, fyrir austan Fljót. — Bjór
lá ónuminn fyrir austan Fljót
milii Krossár og Jöldusteins
(írskt örnefni). Það land fór Jör-
undur (goði) eldi oglagði til hofs.
Krossás í Öxarfirði. Einar land-
námsmaður og félagar hans settu
öxi í Reistargnúp og kölluðu því
Öxarfjörð. Þeir settu örn upp fyr-
ir vestan og kölluðu þar Arnar-
þúfu, en I þriðja stað settu þeir
kross. Þar nefndu þeir Krossás.
Svo helguðu þeir sér allan Öxar-
fjörð. (Einar var heiðinn. Krossás
þekkist nú ekki lengur. Sennilega
hefir þar verið kross fyrir er þeir
komu).
Krossavfk. Þórir hinn hávi nam
Krossavfk milli Gerpis og Reyðar-
fjarðar. Þaðan eru Krossvíkingar
komnir.
Krossavfkur í Vopnafirði. Lýt-
ingur nam Vopnafjarðarströnd
alla hina eystri, Böðvarsdal og
Fagradal og bjó í Krossavík.
Krýsivfk. Þórir haustmyrkur
nam Selvog og Krýsivík. (Nafnið
mun dregið með hljóðvarpi af
„heilögum krúsi“).
Kirkjuf jörður. Herjólfur hokin-
rasi nam land milli Búlandshöfða
og Kirkjufjarðar (nú Grundar-
fjarðar).
Kirkjubær á Síðu. Maður hét
Ketill hinn fíflski, sonur Jórunn-
ar mannvitsbrekku, dóttur Ketils
flatnefs. Hann bjó i Kirkjubæ.
Þar höfðu áður setið Papar og eigi
máttu þar heiðnir menn búa.
Kirkjubólstaður. Þormóður
Bresason bjó að Hólmi hinum
ytra. Asólfur frændi hans gerði
bú að Hólmi á Kirkjubólstað.
Svo eru þau örnefni, sem kennd
eru við kvikfé þeirra Iranna.
Eins og allir vita, er ógrynni
örnefna hér á landi kennt við
kvikfé og er að sjálfsögðu eðlilegt
hjá þjóð, sem hefir lifað á kvik-
fjárrækt um þúsund ár. Munu því
sumir segja, að erfitt muni að
vinza úr þau nöfn, sem eiga við
kvikfé íranna. En svo er ekki.
Kvikfjárlausir koma Norðmenn
hingað, en kenna þó þegar ýmsa
staði við kvikfé. Þar getur ekki
verið um annað kvikfé að ræða en
hið írska.
Þessi nöfn er auðvelt að finna,
sum eru á bústöðum landnáms-
manna, önnur á kennileitum, sem
landamerki landnámsjarðanna
liggja að. Þau örnefni, sem landa-
merki eru miðuð við, hljóta að
hafa verið gefin samtímis því, að
lönd voru numin.
Hér skulu nú rakin örnefni,
sem í Landnámu er að finna, en
flokkuð eftir kvikfjárnöfnum, svo
að glögglegar sjaist hvaða kvik-
fjártegundir Irar hafa alið hér
upp áður en víkingarnir komu, og
að þær hafa verið dreifðar um allt
land.
Sauðfé.
Sauðá i Skagafirði. — SkefiII
nam allt land fyrir utan Sauðá og
tók það af landnámi Sæmundar
meðan hann fór eldi um landnám
sitt.
Sauðafell í Dölum. — Þegar
Auður djúpúðga nam Dali, gaf
hún mönnum sinum lönd. Erpi
leysingja sínum, syni Melduns
jarls, gaf hún Sauðafellslönd.
Sauðanes. — Ketill Þistill nam
Þistilsfjörð milli Hundsness og
Sauðaness.
Seyðisfjörður. — Bjólfur fóst-
bróðir Loðmundar nam Seyðis-
fjörð allan og bjó þar alla ævi.
ísólfur hét sonur Bjólfs er bjó þar
síðan og Seyðfirðingar eru frá
komnir. (Annar Seyðisfjörður
gengur inn úr Isafjarðardjúpi og
er nafn hans sennilega jafn
gamalt).
Hrútafjörður. — Ingimundur
gamli fór um vor norður yfir
Holtavörðuheiði. Þá var Dalasýsla
enn ónumin og eins Húnavatns-
sýsla. Þeir komu niður i eyðifjörð
og fundu þar hrúta tvo og kölluðu
þar Hrútafjörð.
Lambafell undir Eyjafjöllum —
Hrafn heimski nam land milli
Kaldaklofsár og Lambafellsár.
Hjarðarnes. — Þar geymdi
Geirmundur heljarskinn sauðfé
það, er hann hefir látið smala
saman þar í grennd, en á Svína-
nesi geymdi hann svin sín. Þessi
nes eru bæði milli þverfjarðanna,
er skerast norður úr Breiðafirði
og hefir verið þar mikill skógur i
dalbotnum og hlíðum og þar hefir
þetta kvikfé verið. Geirníundur
hefir látið reka það út á nesin til
þess að auðvelda gæzlu þess, og
svo hefir verið hægara að sækja
það þangað, því að Geirmundur
nam land sunnan Breiðafjarðar.
NAUTGRIPIR.
Kvígandafjörður. — Nesja-
Knútur nam nes öll til Barða-
strandar frá Kvigandafirði (nú
Kvígindisfirði). Þar er einnig get-
ið um Kvígandanes, en það kallast
nú Bæjarnes.
Kvíguvogar. — Steinunn gamla,
frænka Ingólfs, gaf Eyvindi
fóstra sinum land milli Kvígu-
vogabjarga og Hvassahrauns og
bjó hann fyrst í Kvíguvogum (nú
Vogum, en bjargið heitir nú Voga-
stapi).
Kálfá í Gnúpverjahreppi. —
Öfeigur grettir nam land milli
Þverár og Kálfár, en Þrándur
Framhald á bls. 16