Lesbók Morgunblaðsins - 11.07.1976, Blaðsíða 15

dalir. En nokkru fyrir ofan neðstu brekkurnar í Hraun-
dalnum tekur gljúfrið enda í allháum fossi. Heitir hann
Gálgafoss. Eru klettasyllur þar beggja vegna gljúfursins.
Öllum smölum á Hrauni var ráðið til þess að leita í
gljúfrið, ef þeir yrðu fyrir ásókn nauta, en oft var von á
griðungum, sem gengu í Nesdal.
Borgnýju tókst að komast í gljúfrið, en mjóu munaði.
Það var einkum eitt nautanna, sem sótti fast að henni.
Varð þokan henni nokkur vörn, og missti boli hvað eftir
annað sjónar á henni. Einnig reyndi hún að þræða djúpa
lækjarfarvegi, sem þarna urðu. Náði hún gljúfrinu svona.
Kleif hún nú upp í klettana við fossinn svo hátt sem hún
þorði. Var hún þá svo nærri fossinum, að hár hennar og
föt vöknuðu. En hún var fegin svalanum frá fossinum,
þvi hún var móð og heit af hlaupum. Boli gat ekki fylgt
henni í gljúfrið. En hann komst brátt að því, hvar hún
var niður komin. Kom hann alveg fram á gljúfurbarminn
hjá fossinum. Þar stóð hann svo bölvandi og rótaði upp
jörðinni blóðillur. Þannig stóðu leikar, þegar bóndinn á
Hrauni, húsbóndi Borgnýjar, kom upp götuna að Gálga-
fossi. Það var vani á Hrauni að menn færu fljótt að leita
smala, ef hann skilaði sér ekki heim á eðlilegum tíma.
Borgný varð fegin komu bónda. En bolarnir urðu frá að
hverfa, því bóndi og vinnumenn hans ráku þá aftur til
sinna heima. En það er til marks um kjark og áræði
Borgnýjar, að ekki missti hún móðinn, þótt hún slyppi
svo nauðulega undan nautunum; og hélt hún áfram
smalamennskunni þartil um haustið.
Þegar nautið meiddi föður minn
Patrekur hét boli, sem bændur í Mösvallahreppi áttu.
Höfðu þeir keypt hann á Rauðasandi. Patrekur var falleg
skepna, stór og þrekinn, rauður á lit og kollðttur. Hann
virtist rólegur við fyrstu sýn, en átti til þrjózku og var
jafnvel talinn launillur og hættulegur, ef honum þætti.
Patrekur var alinn á Vöðlum í Önundarfirði á vetrum, en
gekk í Nesdal á sumrum. Nesdalur er afdalur vestur af
Ingjaldssandi. Það var annar bóndinn á Vöðlum, Oddur
Kristjánsson, sem kom fyrst með Patrek að Hrauni.
Oddur var mjög hændur að skepnum og þær að honum og
varð okkur að Hrauni starsýnt á það, er Oddur stóð þar á
hlaðinu og klappaði nautinu og kjassaði það. Var sýni-
legt, að boli kunni að meta fóðrið, sem hann hafði þegið
um veturinn. En auk þess þótti okkur mikið koma til
þess, að Patrekur var ekki með nasahring; teymdi Oddur
hann með beizli eins og hest og kvaðst geta teymt hann
þannig hvert, sem hann vildi.
Eins og fyrr segir gekk Patrekur í Nesdal á sumrum,
eftir að hann kom til okkar. Gekk hann þar nokkur
sumur. Var hann sóttur á haustin, þegar fór að kólna og
snjóa og teymdur heim. Var hann svo hafður í hesthúsinu
og gefið í jötu þar til eigendur hans komu og sóttu hann.
Var Patrekur oftast þægur, þegar hann var sóttur og
gekk jafnan átakalaust að koma honum inn í hesthúsið.
Eitt haustið, 1916 eða 1917, voru nokkrir bolar reknir
með Patreki heim að Hrauni. Voru þeir settir inn í
hesthúsið að vanda og bundnir með sterkum reiptöglum.
Urðu við það nokkrar stympingar, eins og vænta mátti.
Eigendum bolanna gaf ekki að sækja þá um sinn vegna
óveðurs á Klúku og Sandheiði. En ekki leið á löngu þar til
veðri fór að slota. Voru þá bolarnir sóttir hver á fætur
öðrum og kom svo, að Patrekur var einn eftir.
Faðir minn gaf Patreki oftast. Færði hann honum
jafnan væna töðuvisk í poka. Þannig hagaði til þarna í
húsinu, að bás var við hliðina á bolabásnum en há
milligerð skildi þá að. Var nokkuð óhægt að komast að
jötu bolans. Faðir minn var því vanur að fara upp í
básinn til bola til þess að gefa honum; hafði haft þennan
hátt á undanfarna daga um haustið og svo hin fyrri haust.
Hafði það alltaf farið vel. En í þetta sinn brá til tíðinda.
Patrekur mun hafa reiðzt þvi, að hann skyldi hafður einn
eftir, þegar félagar hans voru allir farnir; og var hann
orðinn þykkjuþungur. Skipti það engum togum, að þá er
faðir minn var kominn upp í bolabásinn og farinn að gefa
úr pokanum setti Patrekur hausinn i hann fyrirvaralaust
og spyrnti fótum við. Klemmdi hann föður minn þannig
upp við jötubálkinn, en Iyfti honum síðan léttilega upp
svo, að hann nam við rjáfur hússins. Féll faðir minn ofan
og kom niður á milligerðina, sem skipti básunum. Lá
hann þannig á grindinni að fætur og mjaðmir stóðu yfir
í næsta bás, en bolurinn vissi að Patreki. Patrekur komst
þvi að baki og brjósti og hnoðaöi hann nú föður rninn,
sem mjakaðist hægt undan honum yfir í næsta bás; fylgdi
Patrekur fast eftir meðan hálsbandið leyfði og þar til
herðakamburinn nam staðar í milligerðinni.
Ég var ekki langt frá, þegar þetta geröist. Ég var
staddur um það bil 100 metra frá hesthúninu og var að
troða i gættir á fjóshlöðunni. Hafði ég séð föður minn
fara til hesthússins og vissi því vel, hvar hann var. Ekki
get ég letigur um það sagt, hvers vegtta og hvenær mér
datt í hug'að fara til heshússins. En þegar ég nálgaðist
húsið heyrði ég hávaða mikinn i bolanum og þegar ég
kom að var faðir minn að reyna að rísa á fætur. Gekk það
ekki þrautalaust. Mér var alls ekki ljóst, hvað skyldi taka
til bragðs og voru nú góð ráð dýr. Ég vissi ekki nema boli
hefði slitið af sér hálsbandið og væri laus. Auk þess
sýndist mér faðir minn mikið meiddur. Þótti mér vand-
séð, hvernig við fengjum variz bola. En fyrir utan þaö
þóttist ég enginn maður til að standa fyrir reiðu nauti; ég
var þá 16 eða 17 ára stráklingur. Ég fylltist þó vígahug,
þegar mér var hugsað til föður míns, og greip ég barefli,
sem stóð þarna við hesthúsdyrnar og hafði verið notað,
þegar bolarnir voru reknir inn þangað. Æddi ég nú inn til
bola og tók að berja á honum af öllu því afli, sem mér var
gefið. Var það ráð mitt, að við boli ættumst við þar til
faðir minn kæmist út, en þá gæti ég hlaupið til dyra og
lokað bola svo inni. Og undan komumst við. Nýja reip-
taglið hélt bola og gat hann ekki losnað; en hefði hann
'osnað veit ég ekki, hvernig farið hefði.
Faðir minn reyndi að bera sig karlmannlega á leiðinni
til bæjar. Ég sá þó vel, að hann kenndi mikils sársauka
fyrir brjósti og í baki. En hann var alla tíð harður af sér.
Vildi hann nú ekki, að heimilisfólkinu brygði að óþörfu,
og reyndi því að leyna þrautum sinum. Faðir minn var
rúmfastur í mánuð eftir viðureignina við Patrek. Komst
hann þó til læknis. Læknirinn kvað upp þann úrskurð að
rif væru brotin báðum megin og auk þess hefði vöðvi
losnað frá vinstra herðablaði. Hafði faðir minn þrautir af
þessu við og-við í ár eða lengur, en komst nokkurn veginn
til heilsu, er tímar liðu.
Af Patreki er það að segja, að menn fóru út í hesthús og
fleygðu til hans heytuggu, en hann tók við bölvandi og
var hinn versti. Daginn eftir var hann sóttur. Var hann
ekki árennilegur, þegar átti að taka' til hans. Ilann var
kominn með hring í miðsnesið, þegar þetta var. Atti fvrst
að ná í hringinn og hnýta í hann taumböndunum. En það
var ekki viðlit fyrr en búið var aö koma böndum á
framfætur bola, binda reipi þéttingsfast um bolinn aftan
við bógana og bregða fótböndunum upp fyrir það. Því
næst var togað fast i fótböndin. Drógust þá fætur bola
upp að kviðnum. Féll hann þá á bæði kné og gat sig úr því
hvergi hrært. Var þá loks óhætt að skera af honum
hálsbandið.
Það gekk ekki andskotalaust að koma Patreki út úr
húsinu og niður túnið, þótt hann væri bundinn á fótum
og tveir efldir karlmenn héngju í honum. Skreið hann
þetta fremur en gekk; setti hann hausinn, hálsinn og
millibógana i börð og þúfur og rótaði torfum upp úr
blautri jörðinni með afturfótunum. Hélt hann þessum
umbrotum áfram lengi vel, en sefaðist heldur eftir að
hann sprengdi af sér reiptaglið, sem átti að halda fót-
böndunum uppi. Hafði skrokkur Patreks bólgnað svo
mjög við átökin, að reipið hrökk sundur eins og hörkveik-
ur. En við þetta stilltist Patrekur og varð göngulagið allt
skaplegra. Patrekur hélt að vísu áfram að bölva enn um
stund, en nú var eins og sigurhljómur í ragni hans. Svona
smámjakaðist flokkurinn upp eftir götunni lil Sandsheið-
ar og hvarf. Kont Patrekur aldrei aftur. að Hrauni. En
bæði á Sandinum og víðar lét 'hann eftir sig afkvæmi sem
urðu kosta kýr. |»egar fram liðu stundir.
Hóla-Gráni
Þessu nafni nefndum við Sandamenn tvö naut. sem
alin voru á Hólum í Dýrafirði. Hafa þau líklega verið
félagseign bænda þar. Nokkur ár voru á milli bola
|»essara.
Þeir Gránar áttu eitt sameiginlegt. Þeir vt-ru báðir illir.
Þó var sá verri, sem hér segir frá og var hann hættúlegur.
Hann rakst aldrei beint áfram, héldur hljóp hann sifellt á
skjön og sætti svo lagi að hlaupa frantan að manni. Gráni
þessi gekk í Nesdal á sumrin. Nú skal sagt frá því, er
hann var síðast rekinn þaðan.
Fjórir dugmiklir menn af Sandi völdust til þess að
sækja Grána út í Nesdal. Voru þeir vel búnir böndum og
bareflum, því þeir væntu ekki góðrar viðtöku. Svo fór og
sem þeir væntu og brást Gráni illur við komu þeirra.
Gekk seinlega að reka hann. Einu sinni hljóp hann á einn
mannanna, Guðmund Benediktsson frá Hálsi. Var Guð-
mundur að koma að holtsbarði, er boli hljóp fram á
barðið. Var greinilegt, að boli ætlaði að rjúka á Guðmund.
Guðmundur var maður laginn og handviss. Hann hafði
rörbút í hendi. Þegar boli kom fram á barðið bölvandi og
ragnandi beið Guðmundur ekki lengur en snaraði rör-
bútnum upp í hann og fylgdi fast eftir. Mun bola hafa
þótt rörið fara illa i munni, því hann hrökk frá, og leitaði
hann minna á Guðmund eftir það. Svo leið dagurinn, að
Gráni þvældist fyrir rekstrarmönnum, en í rökkurbyrjun
komu þeir honum í hús í Alviðru í Dýrafirði; ráku þeir
smákálf inn með Grána til þess að betur gengi.
Það var ekki ætlunin aða reka Grána í Dýrafjörð,
heldur niður á Sand. En þegar hann sýndi sitt rétta eðli,
breyttu rekstrarmenn ráði sinu og réðu af að reka
hann vestur Heiðar og ofan við byggð á Sandi. Var
ætlunin að láta eigendur hans vita um hann daginn eftir.
En grjót var borið fyrir húsið á Alviðru og stór hnyðja
skorðuð við hurðina, en hún auk þess fest að stöfum með
lásum og reipum.
Bændur á Hólum voru bræður, Guðmundur og Stefán
Jónssyni. Þekktust þeir bræður og faðir minn vel frá
bernsku. Það var Guðmundur, sem sótti Grána í húsið á
Alviðru í þetta sinn. Heyrði ég Guðníund segja ferðasög-
una ári seinna. Guðmundur var. þrekmenni, frumlegur
verkmaður, athugull og áræðinn. Ekki man ég lengur,
hvf>rt nokkuð bar til tíðinda, þegar hann handsantaði
Grána á Alviðru. Minnir ntig, að Guðmundur segði, að
Gráni hefði þekkt sig og hefði fengið vel að koma á hann
böndum. Var hann leiddur inn eftir fótböndum og fluttur
á ferju yfir Dýrafjörð. Var sú ferja höfð til stórgripa-
flutninga i allmörg ár. Þegar kom til Þinge.vrar fór Gráni
að hafa hátt. Ekki sýndi hann þó mötþröa að ráði, en
sjálfsagt þötti að hafa hann áfram i fótböndunum.
13 ára gamall piltur hélt í fótbönd Grána á leiðinni frá
Þingeyri. Stóð drengnum hálfgerður stuggur af Grána og
framferði hans, en Guðmundur taldi i hann kjark, bað
hann duga vel og sleppa ekki fótböndunum hvað. sem
fyrir kænti. Þeir komu nú að Sandá. Lá gatan þá um þýfi
skammt frá ánni. Þegar kom í þúfurnar færðist Gráni í
aukana. Vildi hann sýna afl sitt. Hróftaði hann við
nokkrum þúfum og bölvaði vonzkulega.
Þegar drengurinn sér þetta þverr honum mjög
kjarkur. Verður honum svo um, að hann missir fótbönd-
in úr höndum sér og vill hann forða sér sem skjótast. Gáir
hann ekki að því, hver hætta Guðmundi er búin. þegar
enginn heldur i fótbönd bola.
Gráni skildi hins vegar strax að hann var frjáls orðinn
og neytti hann þess þegar eftir innrætti sínu. Rauk hann
umsvifalaust á Guðmund og felldi hann undir sig milli
þúfna á árbakkanum. Guðmundur sá sitt óvænna. Hróp-
aði hann þegar til drengsins og bað hann sækja hjálp
fljótt. Drengurinn brá við skjótt og hljóp í átt til bæjar
sem fætur toguðu.
A meðan áttust þeir við boli og Guðmundur. Guðmund-
ur lá á bakinu milli þúfnanna og var aðstaða hans heldur
óhæg. Boli reyndi bæði að leggast á hann ofan og setja
hornin í hann. Það vildi Guðmundi til, að hann brá
snarlega við i upphafi og náði í fótband bola. Gat Guð-
mundur vafið því um annað hornið á bola og re.vndi nú að
keyra saman haus og framfót. Tókst honum það að
nokkru. Eftir það gat boli ekki hnoðað Guðmund eða
komið í hann hornunum, en .lagðist ýmist á hann eða
þúfurnar umhverfis. Var Gráni alltaf að og þokaðist
Guðmundur hægt undan honum í átt til árinnar.
Þegar Guðmundur var i Danmörku var honum sagt. að
mannýg naut hnoðuðu ekki, ef þau þvrftu að sækja að
rnanni í vatni. Þyrfti vatnið ekki að vera nema hnédjúpt.
því bolarnir vildu alls ekki fara með hausinn í vatn.
Annað ráð við ill naut var Guðmundi kennt, en það var
það að leggja þau hnífi i auga. Ilafði hann séð nokkur
eineygð naut i Danmörku. Þetta rifjaðist nú upp fvrir
honum. Tókst honum rneð einhverjum ráðum að ná hnifi
úr vasa sinum. Lagði hann hnífnum hvað eftir annað í
efri vör Grána og miðsnes. Var Guðmundur ráðinn í því
að verjast og skyldi hann heldur skera bola á háls en láta
hann kremja sig þarna til bana.
En í þessum svifum barst Guðmundi hjálp. Heima-
menn komu aðvtfandi og hröktu Grána ofan af Guð-
tnundi. Veittu þeir Grána verðskuldaða hegningu.
Guðmundur var allhart leikinn. Hafði viðureignin við
Grána gengið nærri honum og er það engin furða. Hann
var að vísu hvergi brotinn, en blár og marinn alltir og var
hálflinur t'l vinnu í nokkrar vikur.
En Hóla-Gráni kom ekki aftur i Nesdal. Ilann var alinn
um veturinn, en um það leyti. sem söl tók að hækka var
hann leiddur út og endaði svo ævina.
\