Lesbók Morgunblaðsins - 08.08.1976, Qupperneq 10

Geir Sigurðsson
frá Skerðingsstöðum
ÞEIR
SKÝLA
FJOLL...
Islendingar hafa löngum búió
við miklar andstæður hins ytra
lífs. Sólbráð og sumargróður,
haustregn og hríðarbyljir, vor-
birta og vetrarhúm knýta, hvert
með sínum einkennum, lífkrans
hvers árshluta og móta þjóðina á
vissan hátt frá einni kynslóð til
annarar.
Eins og afburðamaðurinn vek-
ur á sér meiri athygli og lifir
lengur í sögunni en meðalmaður-
inn, þannig gnæfa þau ár eða árs-
hlutar hæst i ljósi endurminni’
anna, sem í ríkustum mæli hafa
sýnt mátt hinna íslenzku nátt-
úrueinkenna, annaðhvort blítt
eða strítt. Þau eru tindarnir, sem
koma fyrst í ljós upp úr þokuhafi
hins hálfgleymda, liðna tíma, og
mynd þeirra verður oft skýrari í
hugum einstaklinganna, þegar ár-
in verða fleiri og minnisgáfan ein-
hæfari í heimi ellinnar.
Fátt mun nú þaö fullorðið fólk á
íslandi, sem ekki hefur heyrt feð-
ur eða mæður, afa eða ömmur tala
um andstæðurnar i veðráttunni á
árunum 1880, 1881 og 1882. Þessi
ár standa saman í skæru ljósi
minninganna líkt og 3 tindar,
einn fagurgrænn og sólroðinn, en
tveir hvitir og isum lagðir, svo að
frá þeim leggur napran gust og
svala likt og frá stórum ísum lagð-
ir, svo að frá þeim leggur nap-tn
gust og svala líkt og frá storum
hafisjaka í norðlenzkum vorharð-
indum. En á þessum harðindaár-
um og öðrum slíkum á seinni
hluta 19. aldarinnar óx til þroska
sú kynslóö, sem i daglegu tali
seinustu áratuga hefur verið
nefnd „Aldamótakynslóðin". Sú
kynslóð fóstraði síðar þá erfingja,
sem liföi bernsku sína og æsku á
fyrstu áratugum þessara aldar og
öðlaðist hjá ýmsum heilið „Kyn-
slóð ungmennafélaganna."
Þegar litið er yfir þau ár á
liðnum öldum, sem sýna hamfarir
íslenzkrar náttúru, þá virðist
veturinn 1917—18 geta verið þar
ofarlega á blaði. Haustið 1917 var
um margt óglæsilegt. Sumarið
hafði heilsað fremur vel, en langt
maíhret tafði nokkuð fyrir gróðri,
og mikil þurrviðri í júní og júlí
drogu mikið úr sprettu. Sláttur
hófst þvl víöa í seinna lagi. 1
Dalasýslu varyfirleitt ekki byrjað
að slá fyrr en éftir miðjan júlí.
Um heyannatímann var veðrátta
fremur hagstæð á þessum slóðum.
Norðanvindar voru stöðugír, þeg-
ar leið á sumarið. Heyskapur sólt-
ist seint vegna lítillar sprettu, en
nýting heyja var góð.
Þegar tók að líða að mánaða-
mótum ágústs og september fóru
að berast raddir um það, að nauð-
synlegt væri að seinka haustleit-
um, svo að menn gætu ótruflaðir
haldið sig að heyskapnum eins
lengi og mögulegt væri. Þetta var
til þess, að yfirvöld heimiluðu,
eða jafnvel valdbuðu frestun á
fyrstu haustleitum í mörgum hér-
uðum landsins.
Fyrsta leit var framkvæmd 1
Dalasýslu þetta haust mánudag-
inn 24. september. Að niorgni
þess dags var drungi mikill í lofti.
1 dögun var austurloftið sveipað
morgunroða, sem eyddist með
birtingunni. En 1 sama mund dró
upp þykkni mikið, og hugðu sum-
ir leitarmenn að allra veðra von
gæti verið, þegar liði á daginn.
Það skeði þá ekkert sögulegt i ríki
veðráttunnar þennan dag. Þessi
sami dumbungur hélst að mestu
óbreyttur til kvölds en fór þó
heldur vaxandi, þegar leið á dag-
inn. Leitin gekk því vel, og kom-
ust söfn af öllum afréttum til rétt-
ar áður en dimma tók, en haust-
leitir taka aðeins einn dag í öllum
hreppum Dalasýslu.
Á þriðjudagsmorguninn var
öðruvfsi um að litast. Um það
Ieyti, sem réttarstörfin hófust var
kominn þykkur hríðarbakki, sem
huldi allt fjalllendi norðan og
vestan byggðarinnar. Þetta veður
hélst allan daginn og tvo næstu
daga. Á miðvikudaginn, þegar eft-
irleit var framkvæmd, óðu leitar-
menn stundum snjóinn í mitti í
dýpstu dældum. Hriðinni slotaði
aö þrem dögum liðnum, en snjór-
inn, sem hún skildi þá eftir á
fjöllum, fór ekki fyrr en næsta
sumar. Eftir réttardagsnóttina
voru stöðug næturfrost allt haust-
ið, og fáir voru þeir dagar að ekki
væri eitthvert frost. Þegar farið
var að safna fé til slátrunar, varð
að reka það yfir isilögð vatnsföll.
Veturinn gekk svo fljótlega í garð
milli fjalls og fjöru, og um 20.
október mátti segja að kominn
væri vetur í fyllsta mæli. Frost og
hriðar en þess á milli hlákur, sem
eftir einn sólarhring breyttust i
vestanhryöjur og síðan í norðlæg-
an gjóst með vaxandi frosti. Á
þessu gekk fram í nóvemberlok.
Þá tók við vaxandi norðanátt,
stórhriðar og frosthörkur, og vet-
urinn í heild átti fáa sína líka í
vitund þeirra, sem lengst mundu.
Það mátti því með sanni segja, að
koma skammdegisins væri að
þessu sinni mjög ömurleg og ekki
til þess fallin að glæða víðsýni og
félagsþrótt í slrjálum byggðum
þar sem þröngir, kaldir og dimmir
torfbæir voru víða einu vistarver-
urnar, sem fólkið átti við að búa.
Heiftþrungin styrjöld geysaði
úti í löndunum. Barist var á sjó og
í löndum, og hin fáu skip, sem
fluttu vörur milli Islands og ann-
ara landa, voru jafnan yfirvof-
andi hættu um þessar mundir.
Matvæla og eldsneytisskortur
stóð nærri dyrum landsmanna, og
verð á erlendum varningi var svo
hátt, að flestir urðu að gæta að
hverri krónu, sem borguö var, að
hún færi ekki nema fyrir allra
nauðsynlegustu hluti.
Á þessum tímum var margt
æskufólk i Hvammssveit í Dala-
sýslu og þótti margt af því hafa
allgóðar námsgáfur. Tveir ungir
piltar i sveitinni höföu byrjað
langskólanám og stundaö það tvo
undanfarna vetur. Þeir lásu báöir
heima i þetta sinn. Það var svo
dýrt að vera í skólunum. Ein
stúlka hafði stundað nám í kenn-
araskólanum en átti þar eftir einn
vetur. Hún frestaði námi þennan
vetur, sem önnur bekkjarsystkini
hennar, því aö starfsemi skólans
lá mikið niðri um veturinn. Sjó
undanfarna vetur hafði starfað
unglingaskóli i Iljarðarholti á
vegum séra Ölafs Ólafssonar. Sá
skóli hætti störfum þetta ár, með-
al annars vegna þess að búist var
við erfiðleikum með að draga að
honum föng.
Flest ungt fólk í Hvammssveit-
inni var heima þennan vetur. Illt
árferði og dýrtið hélt að nokkru
námslöngun þess og framaþrá i
viðjum vetrarfrosts og veðra-
brigða. En á sumum bæjum sveit-
arinnar voru i vörslu skráð gild-
andi lög ungmennafélagsins í
sveitinni, en það félag bar nafn
konunnar, sem nam land í
Hvammi. Bezti skrifari ung-
mennafélagsins hafði þá fyrir
rúmu ári lagl það á sig að hand-
skrifa jafnmörg eintök af félags-
lögunum og heimili félaganna
voru mörg. Var þessum eintökum
dreift um sveitina Innan á saur-
blaðsörkina voru eftirfarandi orð
rituð með smáu letri:
Þann úrkost á sá, sem í örbirgð
er smár
að unna þvi göfuga og stóra.
Þessi orð létu ekki mikið yfir
sér, en það var eins og þau
minntu á framaþrá æskunnar,
sem mókti á vissan hátt í nepju
skammdegisins en svaf þó ekki,
heldur var viðbúin að hlýða
hverju kalli, sem minnti á sól og
vor.
Sunnudaginn 25. nóvember var
hægviðri með vægu frosti. Aflið-
andi hádegi þann dag sáust nokk-
ur ungmenni á ferð og halda i
áttina að Hvammi í Hvammssveit.
Þar stóð þá fundarhús sveitarinn-
ar, lítið timburhús með rútnlega
20 fermetra grunnfelti. Hús þetta
var áfast við prestsseturshúsið
þannig, aö lágur skúr tengdi hús-
in saman. I þetta litla fundarhús
var nú haldið, sezt þar á bekki og
búist um til fundarhalds. Fundar-
mannahópurinn vaf ekki stór, að
eins 12 mann ;. Þó var tekið strax
til starfa. Dagskrá fundarins var
samin og vinnubrögðum hagað
eftir henni. Að sjálfsögðu var
byrjað með söng. Stjórnskipaður
framsögumaður ákveðins málefn-
is kom með þá tillögu, að félags-
menn læsu rækilega Islendinga-
sögurnar þá um veturinn, einkum
Laxdælu, og var hugmyndin að
taka efni hennar til meðferðar á
fundum félagsins, þegar liði á vet-
urinn. Fyrirhugað var að gefa út
blaðið Félagsóm, eins og undan-
farna vetur. Samþykkt var með
almennri ánægju að hala jóla-
skemmmtun og var haft í huga að
leika þá einhvern smáleik. Að síð-
ustu upplýsti formaður félagsins,
að góður gestur mundi heimsækja
félagið að hálfum mánuði liðnbm
Jón A. Guðmundsson frá Þor-
finnsstöðum í Önundarfirði, eða
Jón ostagjörðarmaður, eins og
hann var oftast nefndur á þessum
slóðum. Maður þessi hafði sumar-
ið áður tekið á leigu þinghús
Saurbæinga að Kirkjuhóli og unn-
ið þar að svonefndri gráðosta-
gjörð. Um sama leyti var stofnaö
ungmennafélag í Saurbænum, og
var Jón A. Guðmundsson einn af
stofnendum þess. Á þessum árum
voru aðeins fjögur ungmennafé-
lög í Dalasýslu. Þessi félög voru:
Auður djúpúðga í Hvammssveit.
stofnað árið 1909, Ólafur pái i
Laxárdal, stofnað árið 1909. Dög-
un á Fellsströnd, stofnað árið
1916. Stjarnan i Saurbæ, stofnað
árið 1917. Formaður ungmennafé-
lagsins Auður djúpuðga var var á
þessum árum Sigmundur Þorgils-
son frá Knarrarhöfn. Hann upp-
lýsti á áðurnefndum funoi, að Jón
A. Guðmundsson mundi að for-
fallalausu koma að Hvammi
sunnudaginn 9. desember. Mundi
hann ferðast milli ungmennafé-
laga i Dalasýslu og flytja vekjandi
fyrirlestra. Ennfremur væri ætl-
un hans að undirbúa stofnun hér-
aðssambands meðal ungmennafé-
laga héraðsins. Hann mundi beita
sér fyrir því, eins og Sigmundur
orðaði þaö, að félagið okkar litla,
sem verið hefði hingað til eins og
einstæð planta, yrði nú fest sem
grein á uppvaxandi þjóðarstofn.
Fólkið hugði gott til að koma sam-
an aftur að tveim vikum liðnum.
En kalt var nú þarna í óupphit-
uðu timburhúsinu og kom þá
sannarlega að góðum notum, að
ungmennafélagið átti harmon-
ikku, sem gripið var til að fundin-
um loknum. 1 einu horni þing-
hússins var geymt bókasafn sveit
arinnar. Þangað var leitað áður
en farið var af stað. Þar var að
finna ýmsa kærkomna kunningja,
sem liklegir væru til aö stytta
stundirnar næstu kvöldin.
Dagarnir liðu. Skammdegissól-
in var falin að skýjabaki. Loftið
spáði vaxandi úrkomu, bleytu-
hriðum eða frostbyljum. Snjórinn
jókst dag frá degi, og svellin urðu
fleiri og víðáttumeiri. Laugardag-
inn 8. desember var heiðrikt veð-
ur. Þá kom fundar- eða fyrirlestr-
arboðið á sveitarendann eftir
ferðalag sitt um sveitina. Það
komst leið sina i tæka tið, þótt
hríðarveður undangenginna daga
hefðu tafið ferð þess.
Sunnudagurinn 9. desember
rann upp' heiður og fagur, en
norðankæla var og mikið frost.
Um hádegisbilið komu í ljós
nokkrir smáhópar úr „uppsveit-
inni“, sem héldu að Hvammi.
Ekki var þetta fólk allt í ung-
mennafélaginu. Þarna voru, með-
al annara, nokkrir miðaldra
bændur, sem köstuðu búsáhyggj-