Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1976, Blaðsíða 6

Þegar klæðið var rakið i
sundur sðu menn tavfta
gufu leggjaupp frá þvi.
Teikning: Eirfkur Smith.
„SVEITIR
EYDDUST
í SVARTA-
DAUÐA”
/ /
Ami Ola skrifar um pláguna miklu, sem
stundum hefur verið svo nefnd:
Drepsóttina Svarta dauða, upphaf
hennar og afleiðingar og ýmiskonar
þjóðsögur, sem upp komu eftir á
íslenzk náttúrufegurð á engan
sinn líka. Hvar sem þú ferð um
landið fyllist sál þín unaði af því
einu, að horfa á þessa fegurð. En
farirðu viða, þá hlýtur þú þó að
reka þig á ýmislegt, sem stingur i
stúf við þetta.
Hvarvetna muntu rekast á
gamalgrónar bæjarústir, og hug-
ann gripur þá ósjálfrátt söknuður
og sorgarkennd, því að hvert ein-
asta eyðibýli minnir þig á harm-
sögu þjóðarinnar, sem þetta fagra
land hefir byggt. Hvert einasta
eyðibýli er tákn um ósigur.
Þegar þú stendur hjá slíku eyði-
býli, fer ekki hjá því að marg-
breyttar hugrenningar vakni þér
í brjósti. Hér hefir einhverntima
verið fagurt og búsældarlegt, og
þess vegna hefir einhver forfaðir
þinn haslað sér völl hér I lífsbar-
áttu sinni. Siðan hefir ef til vill
verið búið hér öld fram af öld.
Innan þessara hrundu veggja hef-
ir lifað hver kynslóðin fram af
annarri, sungið hér sin sigurljóð
og kveðið sinar raunabögur. Hér
hefir verið barist fyrir lifinu og
öll föng sótt í greipar misgjöfullar
náttúru. Hér hefir verið glaðst og
grátið. Hvaða fólk skyldi hafa átt
hér heima?
Þú leitar upplýsinga hjá kunn-
ugum mönnum. Nafn bæjarins er
ekki gleymt, en fólkið, sem þar
bjó, er gleymt, yfir því hvílir
margra alda huliðsblæa. Þig lang-
ar til að vita hve langt er síðan
hér var búið. Og þá bregður
undarlega við. Svarið mun oft
verða á þessa leið: „Þessi bær fór
í eyði í Svartadauða“.—
Ekki er víst að svarið sé rétt, en
það sýnir, að enn, eftir 574 ár, eru
eigi gleymd þau hervirki, sem
Svartidauði gerði hér, enda þótt
saga hans hafi ekki verið rituð
svo rækilega sem mörg önnur
stórtíðindi, er hér hafa gerzt.
Sagnir herma, að Svartidauði
hafi fyrst komið upp í Babylon.
Þar voru menn að grafa upp gaml-
ar rústir í leit að fornminjum, og
gaus þar upp mökkur af svörtum
smáögnum, sem svifu í loftinu.
Veiktust menn þegar er þeir önd-
uðu þessu að sér. Fyrstu einkenni
sýkinnar voru þau, að menn
fengu hnerra, sem urðu æ ákafari
þar til menn fengu blóðspýting og
dóu þá um leið. Þessi drepsótt
breiddist óðfluga út sem logi yfir
akur. Geisaði hún um meginland
Evrópu um og upp úr miðri 14.
öld og var með firnum mannskæð.
En ekki náði hún að berast til
íslands að því sinni. Nafn sitt,
Svartidauði, á hún að hafa fengið
af því að hún blossaði upp meó
svarta rykmekkinum I Babylon.
Til Islands barst drepsóttin árið
1402. Þá um sumarið kom út
Islenzkur kaupmaður á eigin
skipi. Hann hét Einar Herjulfsson
og tók höfn við Hrafneyri í Hval-
firði. Ekki er þess getið, að pestin
hafi gert vart við sig I skipinu á
leið hingað, heldur er sagt, að hún
hafi borist með bláu klæði, sem
var í varningi hans.
Það mun hafa verið venja Skál-
holtsbiskupa, að láta menn sina
sitja fyrir kaupskipum nær þau
komu til landsins, til þess að ná
sem beztum kaupum og ná í þær
vörur, er biskupsstólinn helzt
vanhagaði um. Svo var og að
þessu sinni. Var sendur átta
manna höpur frá Skálholti til
Hvalfjarðar, og var fyrir þeim Óli
Svarthöfðason kirkjuprestur.
Ekki er nú vitað hve lengi þeir
voru að skipi, en þeir voru við-
staddir þegar bláa klæðið var rak-
ið sundur, og sýndist þá öllum
sem bláa gufu legði upp af þvi.
Þegar þeir höfðu lokið erindum
sinum, heldu þeir á stað heimleið-
is en þeir komust ekki langt, ekki
lengra en inn i Botnsdalinn. Þar
önduðust þeir allir. Þetta voru
fyrstu mannlifin sem hin ban-
væna pest krafðist hér á landi, en
þau urðu fleiri.
Espólin segir í Árbókum sinum:
„Ætla eg ekki fjarri fara, er
sumir mæla, að fyrir þá plágu
hafi verið hundrað þúsundir
manna tólfræð I landi hér, en ei
dáið minna en tveir hlutar". Sam-
kvæmt þessu hefir landslýður all-
ur þá verið 120.000 manna, en
dáið hafa 80 þúsundir.
Nú að undanförnu hafa borist
fréttir um glfurlegt manntjón af
vöidum náttúruhamfara víða um
lönd. I hinum miklu jarðskjálft-
um, sem heimsóttu Filipseyjar
fyrir skemmstu, fórust átta þús-
undir manna. Og I jarðskjálftun-
um I Kina er gert ráð fyrir að tugi
þúsunda hafi farist. Okkur
blöskrar að heyra þessar tölur, en
þó er þetta ekkert á -móti mann-
dauðanum hér á landi á árunum
1402—1404, sé miðað við höfða-
tölu. Ef Klnverjar hefði nú átt að
verða fyrir jafnmiklu áfalli og
Islendingar urðu fyrir I Svarta-
dauða, þá hefði þeir átt að missa
500.000.000 — fimmhundruð
milljónir manna! Beri menn þetta
saman, skilst þeim ef til vill betur
en áður, hvílíkur vágestur Svarti-
dauði var hér á landi. Það er því
auðskilið, að þjóðin hefir verið
lömuð eftir heimsókn hans.
Svartidauði gerði sér heldur
engan mannamun, líkt og hungur-
vofan, þegar hún hefir farið um
landið og níðst á alþýðunni. Hann
hllfði engum heldur sópaði hann
burt höfðingjum og helztu menn-
ingarfrömuðum. Til þeirra má
telja biskupinn á Hólum, ábótana
i Viðey, á Helgafelli og IÞykkva-
bæ og abbadlsina á Kirkjubæjar-
klaustri. Þá hrundu og niður
prest'ar og kennimenn, og til
marks um það er sagt, að þá er
mannfallinu lauk, hafi ekki verið
eftir i Hólabiskupsdæmi nema 3
prestar, og 3 djáknar, og einn
munkur á Þingeyrum.
Talið er, að annálaritun hefjist
fyrst hér á landi á 13. öld. Gerðust
þá ýmsir fróðleiksmenn til þess
að rita annála, og þá, sem varð-
veizt hafa, gaf Gustav Storm I
Kaupmannahöfn út árið 1888.
Eru þeir 10 talsins. Þetta eru
kallaðir hinir fornu annálar ís-
lands, og lýkur þeim fyrir alda-
mótin 1400. Einn af þessum
annálum ritaði Einar prestur
Hafliðason á Breiðabólstað I
Vesturhópi (og var hann einnig
höfundur Lárentiussögu). Þessi
annáll er kallaður Lögmannsann-
áil og nær hann fram til ársins
1393. Enginn annálanna nær þvl,
að segja hörmungasögu Svarta-
dauða, en með honum lagðist
annálaritun niður og var ekki tek-
in upp aftur fyrr en um siðaskifti.
Þó hefir einhver fróðleiksmaður
tekið sér fyrir hendur að semja
viðbót Lögmannsannáls og nær sú
viðbót til áranna 1392—1430. Er
þetta nú talinn sérstakur annáll
og nefndur Nýi annáll, og er hann
prentaður fyrstur I annálaútgáfu
Bókmenntafélagsins.
Enginn veit nú hver er höfund-
ur þessa annáls, en afrit af honum
hefir Brynjólfur biskup Sveins-
son fengið I hendur og er talið
líklegt að það afrit sé komið frá
Vigfúsi sýslumanni Jónssyni á
Kalastöðum á Hvalfjarðarströnd.
„Allur annállinn virðist bera með
sér, að hann sé ritaður samtlmis
viðburðunum, eða því sem næst,
og verður hann að teljast meðal
hinna merkustu heimildarrita frá
þeim tímum“, sagði dr. Hannes
Þorsteinsson.
Þessi annáll er eina samtlma
heimildin um aðfarir Svarta-
dauða hér á landi, og til hans hafa
allir seinni tima annálaritarar
orðið að leita. í annálnum segir
þetta:
„Gekk sóttin um haustið fyrir
sunnan land með svo mikilli ógn,
að aleyddi bæi víða, en fólkið var
ekki sjálfbjarga, það eftir lifði i
mörgum stöðum. Aleyddi þá
þegar Skálholtsstað að lærðum
mönnum og leikum, fyrir utan
biskupinn sjálfan og 2 leikmenn.
I Kirkjubæjarklaustri dó
Halldóra abbadís og 7 systur, en
sex urðu eftir. Eyddi þá staðinn
þrisvar að þjónustufólki, svo að
um siðir mjólkuðu systurnar kú-
fénaðinn, þær er til voru, og
kunnu flestallar litið til, sem von
var, er slikan starfa höfðu aldrei
fyrri haft. Kom þar til kirkju hálf-
ur átti tugur hins sjöunda hundr-
aðs dauðra raanna, svo talið varð,
en síðan varð ekki reiknað fyrir
mannf jölda sakir, svo deyði margt
slðan. Einnig eyddi staðinn I
Þykkvabæ þrisvar af mannfólki,
svo ekki var eftir nema 2 bræður
(munkar) og einn húskarl staðar-
ins, og hann bar matinn fyrir þá
og þá til komu. — Eyddi þá enn
staðinn I Skálholjá tíma að þjón-
ustufólki. Deyðu þar þá þrír
prestar og mestur hluti klerka.
Tveir prestar lifðu eftir“.
Þá er þess getið að sóttin var
svo bráð, að menn lágu dauðir
innan þriggja nátta, „þar til rer
heitið var þremur lofmessum,
með sæmilegu bænahaldi og ljós-
bruna; item var lofað þurföstu
fyrir Kyndilmessu, en vatnfasta
fyrir jól ævinlega; fengu síðan
flestir skriftamál, áður en létust".
Ekki er minnst á hvar þetta heit
var gert, hvort það var á Alþingi,
eða á báðum biskupsstólum. Til
skýringar á þessu heiti má geta
þess, að lofmessur voru sungnar
til heiðurs einhverjum dýrlingi;
þurfasta þýddi, að þá mátti ekki
bragða annað en þurmeti, forðast
kjöt og heitan mat vatnfasta
þýddi, að þá máttu menn ekki láta
neitt koma inn fyrir sinar varir
nema vatn og brauð. Sagt er að
sóttinni hafi ekki linnt fyrr en um
páska 1404. En mestur hefði
manndauðinn verið 1403.
1 nokkrum annálum, sem eru
skráðir löngu seinna, eru frásagn-
ir af Svartadauða. Þar segir, að
pestin hafi verið svo bráðdrep-
andi, að þótt 15 menn færi með
2—3 llk til grafar, þá komu ekki
nema þrlr eða fjórir lifandi heim.
Þá var manndauðinn svo mikill I
Norðurlandi, að þar gjöreyddust
margar sveitir af fólki, og ekki
voru nema tvö börn eftir lifandi I
Bárðardal. í sumum sögnum seg-
ir, að plágan hafi ekki komið á
Vesturland, en „hún gekk þar eigi
síður en annars staðar“, segir
Espólin. Lifðu þá aðeins tvö ung-
menni í Aðalvík og Grunnavík.
Þau fóru hvort um sig að leita
manna og hittust þá á förnum
vegi. Slðan urðu þau hjón og voru
kölluð Helga beinrófa og
ögmundur Jötukúfur. 1 Ölafsfirði
dóu allir nema tveir smalar, er
hétu Teitur og Sigga. Þegar
fjörðurinn fór svo að byggjast
aftur, varð stundum ágreiningur
um jarðir og landamerki. Var þá
jafnan leitað vitnisburðar þeirra,
og af þessu er sprottinn tals-
hátturinn: „Þá kemur nú til Teits
og Siggu“, og mun hann kunnur
um land allt.
Ekki gat hjá því farið, að ýmsar
þjóðsögur kæmi á kreik um þess-
ar ógurlegu drepsótt. Ein sögnin
er sú, að þá er Svartidauði hafði
geisað yfir Norðurálfuna, en
hafði ekki komið til Islands eins
og fyrr er sagt, þá reiddust Finn-
ar þessu og kölluðu hið hrópleg-