Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1976, Blaðsíða 7

1
asta ranglati, að eigi skyldi eitt
yfir alla ganga. Bundust þeir sam-
tökum um að koma pestinni til
tslands með göldrum. Varð það
fangaráð þeirra að magna tvö
skötuhjú, karl og kerlingu, til
þess að fara með pestina hingað.
Fer tvennum sögum um hvar þau
hafi tekið land, sumir segja í
Vestmannaeyjum, aðrir í Aust-
fjörðum. Eimir hér enn eftir af
fornri venju, að hugsa sér öll
máttaröfl, ill og góð, I liki lifandi
vera, og þess vegna var Svarti-
dauði látinn koma hingað i líki
þessara skötuhjúa. En hvort sem
þau komu út í Vestmannaeyjum
eða i Austfjörðum, þá voru þau
greið í förum. Er sagt að kerlingin
hafi gengið meðfram sjó, en karl-
inn meðfram fjöllum, og fylgdi
þeim hin blásvarta móða.
Svo koma nokkrar sögur af
merku fólki, sem hafði orðið vart
við ferðir karls og kerlingar og
forðaði sér upp tii fjalla og hafð-
ist þar við þar til plágunni var
lokið. Má þar nefna Grundar-
Helgu, Torfa i Klofa á Landi, Þor-
stein á Brú á Jökuldal og Þórunni
I Ási í Kelduhverfi. Hygg ég að
allar þessar sögur sé uppspuni, en
þærverða að segjast sem aðrar
þjóðsögur, vegna þess að þær eru
andlegt fóstur þess þjóðarbrots,
er lifði af pláguna miklu, og lýsa
hugsunarhætti þess.
Grundar-Helga var kvenskör-
ungur mikill og hefir verið kyn-
borin, en þó veit enginn með
vissu hverra manna hún var. Ætt-
fræðingar og sagnfræðingar hafa
spreytt sig á að rita um hana, en
varla haft erindi sem erfiði, eins
og sjá má á því, að ættfræðin
hefir nú f jórfeðrað hana. Hitt vita
menn með vissu, að hún var móðir
Bjarnar Jórsaælafara. Eyfirðing-
ar segja að hún hafi lifað af
Svartadauða og segja þessa sögu
máli sinu til sönnunar:
Svartadauða lagði yfir landið
eins og gufu, sem náði upp I miðj-
ar hliðar og út á mið fiskimið, og
réðu fyrir gufunni skötuhjúin,
sem Finnar sendu hingað. Ein-
hverja nótt gistu þau hjá kot-
bónda á Svalbarðsströnd. Þótti
bónda þau svo ískyggileg, að hann
vakti um nóttina að njósna um
þau. Heyrði hann þá hvernig þau
ráðgerðu að haga ferðum sinum
næsta dag til að eyða byggðina.
Bóndi var landseti Grundar-
Helgu, og lagði þvi af stað að
finna hana þegar gestirnir voru
horfnir um morguninn. Sagði
hann Helgu upp alla sögu, til þess
að vara hana við þessum vágest-
um. Tók hún þá það ráð að flytj-
ast með fólk sitt upp til fjalla, og
hafðist þar við unz pestinni var
lokið. — Ekki er Espólín trúaður
á að þetta geti verið rétt, því að
„Helga hefði þá verið ærið gömul,
ef satt væri“ Einar Próf. Arnórs-
son minntist lika á þetta. Hann
getur þess, að Guðbrandur biskup
Þorláksson hafi verið 6. maður
frá henni, og áreiðanlega hafi
ekki liðið færri ár en 150 frá því
að Helga dó og þar til hann fædd-
ist. En Guðbrandur var fæddur
Samkvæmt einni þjóðsögu átti
pestin að hafa borizt um landið af
völdum skötuhjúa, sem sðust rið-
andi og stóð aftur af þeim ein-
hverskonar blá móða. En bóndi
norður f Skagafirði varðist pest-
inn mcð þvf að kveikja f kerti f
þúfu. Þar var sfðan kölluð Skin-
þúfa.
árið 1542, og eftir þessu hefði
Helga þvi átt að deyja um 1392,
eða tfu árum áður en Svartadauði
komtil landsins. (BlandaVII).
Torfi I Klofa. I Þjóðsögum Jóns
Arnasonar segir að skötuhjúin,
sem Finnar sendu hingað, hafi
komið út I Vestmanneyjum og
farið þaðan upp I Landeyjar.
Vildu þau lftt þýðast menn, og
gistu þar í útihúsi. Þar var þá
Klofa-Torfi lfka á vegferðarreisu
sinni úr Vestmanneyjum; þótti
honum þau æði ískyggileg, stóð
þvi á hleri og heirði viðræður
hjúanna og merkti þar af hvert
erindi þeirra vark Töluðu þau um
að skifta með sér störfum, skyldi
hún fara með sjó, en hann til
fjalla allt upp í miðjar hlfðar. En
er Torfi frétti þetta, flýtti hann
sér heim, fór með allt sitt upp í
Torfajökul. Dundi þá Svartidauði
yfir. Var þá sem reykur að sjá í
byggðina, allt upp I miðjar fjalla-
hliðar, og er svo sagt, að allir
menn í Sunnlendingafjórðungi
hafi dáið I Svartadauða nema
Torfi og skuldalið hans.
Um gildi þessarar sagnar er það
að segja, að Torfi var ekki fæddur
þegar Svartidauði geisaði. Þess
vegna var sögunni breytt þannig
að hún hafi ekki skeð fyrr en I
seinni plágunni 1493. Og þá átti
Torfi að hafa fundið yndislegan
dal I jöklinum, láglendið umvafið
grasi og skógur mikill í hlfðum
beggja megin dalsins. Þarna hafð-
ist hann við um þriggja ára skeið.
(Hér er þá einn af hinum „yfir-
skyggðu" dölum tslands, sbr. frá-
söguna af Þórisdal í Grettissögu,
og Áradalsóð Jóns lærða).
Þorsteinn á Brú. Um þær
mundir er Svartidauði kom til ís-
lands bjó að Brú á Jökufdal bóndi
sá er Þorsteinn Magnússon hét,
kallaður „jökull". Hann fór kaup-
staðarferð til Vopnafjarðar. Þar
var honum sýnt blátt klæði og er
það var rakið sundur, rauk innan
úr því blá gufa. Þorsteini brá þá f
brún, hann flýði búðina og náði í
hest sinn og reið greitt inn allan
Vopnafjörð. En er hann kom á
heiðarbrún, leit hann við og sá þá
bláu móðuna komna yfir hálfa
sveitina. Hann reið nú allt hvað af
tók heim, safnaði f skyndi saman
ýmsum nauðsynjum, og flýði svo
bæinn ásamt fólki sfnu og stað-
næmdist ekki fyrr en f Arnardaf.
Þar reisti hann sér kofa og bjóst
um. Og þarna hafðist hann við á
þriðja ár, en frétti þá, að bláa
móðan væri horfin, svo að hánn
áræddi að fara aftur niður að Brú.
Sama er að segja um Þorstein
jökul og sagt var um Torfa f Klofa
að hann var ekki fæddur þá er
Svartidauði geisaði og fæddist
ekki fyrr en mörgum árum
seinna. Var hann bóndi á Brú um
og eftir aldamótin 1500, svo tfm-
ans vegna hefði sagan af honum
getað gerzt f seinni plágunni 1493.
Sagt er að kofarústir hafi fundist
f Arnardal og héldu menn að þar
hefði Þorsteinn hafst við, en þetta
gæti alveg eins verið rústir af sefi
frá Möðrudal á Efrafjalli.
Þórunn f Asi. Hún var dóttir
Finnboga gamla Jónssonar langs f
Ási í Kelduhverfi. Hann var uppi
um aldamótin 1400 og var talinn
stórauðugur maður. Dóttir hans
hét Þórunn og varð fylgikona
Jóns Pálssonar Mariuskálds og
var Finnbogi lögmaður sonur
þeirra. En sú er sögn, að fyrst hafi
Þórunn verið ráðskona hjá föður
sinum og skörungur mikill. Þegar
Svartidauði barst til landsins og
Þórunn frétti hver vágestur hann
var, tók hún sig upp með hjú sfn,
bú og auðæfi og fluttist suður í
fjöll þau, sem sfðan eru við hana
kennd. Hafðist hún þar við f
einangrun og bjargaði þar með
lífi sínu og sinna. Þarna var ekki
hægt að reka búskap og aðdrættir
voru engir og varð þvf að höggva
niður fjárstofninn til matar
handa fólkinu. Var seinast svo
komið að hungursneyð varð hjá
þessum útlagaflokki. Þá var skot-
ið á ráðstefnu og samþykkt að
slátra skyldi einum manni hinum
til bjargar, og varð fyrir því smal-
inn, þvf að hann þótti lftilmótleg-
astur. Nú var soðið af honum kjöt-
ið, en Þórunn krafðist þess að
bragða fyrsta bitann og vita hvort
ætt væri. Tuggði hún bitann
nokkra stund, en hrækti honum
svo út úr sér og mælti: „Þetta er
banvænt og skal enginn af mfnu
fólki leggja sér það til munns.
Grafið kjötið sem fyrst, en treyst-
um nú á náð Drottins og leitum til
byggða. Má vera að pestinni sé af
létt“. Og sú varð raunin á og lifði
því allt fólk Þórunnar nema smal-
inn. En svo sagði Þórunn sfðar, að
aldrei hefði hún bragðað slfkan
dýrindismat sem mannakjötið, en
hún hefði ekki þorað að segja frá
þvf þegar, vegna þess að hún
hefði óttast að sér yrði næst
slátrað, þar sem hún var f betri
holdum en aðrir.
Um þessa sögu er það athyglis-
verðast, að Þórunn mun enn hafa
verið í barnæsku þegar Svarti-
dauði gekk yfir, og má sjá það á
þvf, að Finnbogi lögmaður sonur
hennar mun fæddur á árunum
1440—50. Ekki getur sagan held-
ur átt við pláguna seinni, því að
þá hefir Þórunn verið látin. Nú
binda munnmæli söguna við
ákveðinn stað. Upp með Jökulsá,
fyrir Framan Hólmatungur, eru
tvö fell, sem kallast Þórunnar-
fjöll, og þar á hún að hafa hafst
við f útilegu sinni. En vestur á
öræfunum, suður af Þeistareykja-
bungu, eru önnur fjöll, sem einn-
ig kallast Þórunnarfjöll, og eiga
að vera við hana kennd. Hér rekst
hvað á annars horn og mun því
mega fullyrða, að þessi saga um
Þórunni er ævintýri, sem þjóð-
trúin hefir skapað þegar frá leið.
Það eru ekki margar hugljúfar
sögur, sem ganga af Svartadauða,
en ein þykir mér falleg: I Vall-
hólminum f Skagafirði var lftið
kot og þar bjó fátækur einyrki.
Hann sá blámóðu dauðans nálg-
ast, en hann gat ekki flúið. Þá
hugkvæmdist honum, vegna þess
hve gott var veður, að fara með
kerti út f tún, stinga þvf þar niður
f þúfu og kveikja á þvf. Bað hann
svo guðsmóður að vernda sig og
sína. Litlu sfðar heyrði hann að
þau komu finnsku skötuhjúin og
fóru geist. Þegar þau komu að
túngarði spurði kerfingin: „Skal
hér heim?“ „Nei, það er ekki
hægt“, sagði karlinn, „Hér logar
Marfuljós f þúfu“. Svo þeystu þau
fram hjá og pestin kom ekki á ■>
þennan bæ. En fyrir vikið fékk
hann nýtt og fagurt nafn. Hann
var kallaður Skinþúfa. — En nú
fyrir skömmu hefir hin kaldlynda
öld troðið þetta fagra nafn niður f
aurinn og gefið bænum nýtt nafn.
Þvf miður. Gullöld íslendinga lif-
ir í fornum örnefnum og bæja-
nöfnum. Þess vegna spyr ég: Á
það ekki að vera eitt af æðstu
boðorðum þeirra, sem hugsa um
umhverfisvernd, að sporna við
þvi að forn íslenzk bæjanöfn séu
lögð niður?
Ein afleiðing Svartadauða var
sú að nú urðu margir öreigar vell-
ríkir f einum svip, vegna þess að
þeir erfðu látna ættingja. Sumir
erfðu marga og er svo sagt að þá
hafi erfðaréttur oft 'náð til fjór-
mennings frændsemi. Margir,
sem aldrei höfðu átt neitt, eignuð-
ust nú margar jarðir og höfuðból,
með allri áhöfn og að engu undan-
skildu. Þessar 40.000 hræður, sem
eftir lifðu, urðu nú eigendur að
öllu þvf, er 120.000 manna þjóð
hafði áður átt. Mun aldrei hafa
verið jafnauðug bændastétt á Is-
landi eins og eftir Svartadauða.*)
En þessi auður var hermdar-
gjöf. Nú varð hver maður að af-
kasta þvf er þrír menn höfðu áður
gert. Hvað þýddi þá fyrir ein-
hleypinga að eignast margar jarð-
ir og stór bú, ekki gátu þeir rekið
búskap á þeim þar sem ekki var
hægt að fá vinnufólk. Og ekki
fengust ábúendur á jarðirnar,
þótt góðar teldust. Þess vegna
lögðust svo ótrúlegá. mörg býli i
eyði. Og þess vegna er enn hægt
að benda á gamlar bæjarústir og
segja: „Þessi bær fór í eyði í
Svartadauða".
Sumir höfðu eignast fjölda fjár,
en gátu ekki heyað handa því
vegna fólkseklunnar og ekki hirt
það. Og ekki varð þeim heldur að
gagni að lóga því fé, er þeir gátu
ekki aflað fóðurs fyrir, eða hirt,
vegna þess að enginn markaður
*) Sagt er að einn maður hafi þá
erft alla bændaeign f Fljótshlíð.
Framhald á bls. 14.