Lesbók Morgunblaðsins - 06.02.1977, Blaðsíða 7

VESTURBÆRINN
Mörk er þekkt hús t Vesturbænum, en þaS stendur á horni Drafnarstigs og
Ránargötu, Þarna mun að sögn innan skamms rísa af grunni fjölbýlishús og
verður þá þetta gamla virðulega hús að víkja af grunni. Húsið er talið standa við
Ránargötu 8 b.
Vestan við

hið sívirka
vélinda”
Eftir Jónas Guðmundsson
VESTURBÆRINN. Svo nefnum við
ákveðinn partaf Reykjavík, eða
svæðið fyrir vestan læk, sem reyndar
er ekki lengur neinn lækur, þvf hann
liggur nú f röri, sfvirku vélinda, og
gengur I báðar áttir svartur lögurinn
eftir sjávar föllum, þannig að ýmisst
rennur úr Reykjavíkurtjörn og I sjó
fram, eða öfugt.
Rétt einsog kennileitin hafa horfið
undir malbik, þá hafa hús verið rifin I
Vesturbænum, hús verið byggð og
vesturbærinn hefur teygt sig meira til
suðurs, yfir Séra Jóhanns tún, yfir
Múnkatún, Haga og Dverg og nær
vesturbærinn nú suður í Sauðagerði
og Austurkot, en það siðarnefnda
stendur á sjávar bakkanum framan
við Sörlaskjól og Faxaskjól, en Sauða-
gerði er f millahverfinu umhverfis
sundlaug Vesturbæjar.
Mér er það dálitið til efs, þegar rætt
eru um vesturbæinn, að menn geri
sér almennt grein fyrir þvf hvað um er
verið að tala. Eiga menn við Einimel-
inn þar sem munaðarfull skrauthýsi
betri borgara standa í vel hirtum
görðum, eða eiga menn við Iftil,
veðruð timburhúsin vestur undir Sels-
vör og Ánaaustum? Eða eiga menn
við ábúðarfull skipstjórahúsin við
Stýrimannastfg og á Vesturgötu, eða
eiga menn við þetta allt í einum
bunka? Svo mikið er þó víst, að menn
silgreina þetta ekki, heldurtala að-
eins um dásemdir Vesturbæjarins og
fá þeim varla með orðum lýst.
Ef rita á um Vesturbæinn vandast
málið. Hið ritaða mál krefst nánari
skilgreiningar. Saga vorer persónu-
saga fyrst og fremst og yfirlýsingar
um að einvörðungu „gott fólk" búi f
Vesturbænum, tekur maður naumast
gildar. Hitt vitum við að þar bjó
vammlaust fólk, formenn sem
drukknuðu mann fram af manni úti í
Faxabugt, skilvíslega liggur manni
við að segja og litlu grasbýlin stóðu
áfram og augun voru ýmisst full af
tárum eða brostu f nýrri von.
Lengi vel mátti skipta Reykjavík í
þrjá megin hluta Miðbæinn, þarsem
kaupmenn og embættismenn höfðu
aðsetur sín og klaustur. Þar var þing-
ið, svartholið, betrunarhúsið, allar
fínu verslanirnar og prestaskólinn, og
svo var það Vesturbærinn og Austur-
bærinn, þar með talið skuggahverfið.
Auðvitað eru þessi mörk ekki glögg
heldur. Var Ingólfur Arnarson t.d.
vesturbæingur?
Flestir munu nú aðhyllast þá skoð-
un að Vesturbærinn byrji vestan við
Aðalstræti og Suðurgötu, þrátt fyrir
vélindað f Lækjargötunni.
Embættismenn og efnaðara fólk
bjó í miðbænum og neðst í Þing-
holtunum, en þar fyrir vestan og
austan bjó hitt fólkið f bænum,
sjóróðramenn, menn sem veiddu fisk
og slógu salta jörðina til blóðs til að
reita saman heyforða í skepnurnar til
þess að þær mættu hjara með þeim
yfir veturinn. Menn sem fóru á skút-
um og rifu upp fisk.
Eigum við þetta fólk, þegar við
tölum um vesturbæingana, eða eig-
um við við einhverja aðra?
Við byltinguna, sem varð í sjósókn
á íslandi um aldamótin, bréyttist
mannltfið f Vesturbænum svolftið.
Menn hættu að róa úr grýttum útræð-
um vestur i Selsvör og vestur á
Granda, menn fóru i staðinn á skút-
um og togurum. Menn réttu úr kútn-
um og húsin hækkuðu víðast hvar.
Lika í vesturbænum. Skipstjórar
byggðu sér skiparahús og Iffið í bæn-
um gekk sinn trollaramannagang og
það komu konsúlar I Vesturbæinn,
menn með korða og ornament á
boðungunum og skúfa á öxlunum.
Var það þetta fólk, sem við áttum við,
þegar við töluðum um vestur-
bæingana?
Ég veit það ekki og ef til vill ekki þú
heldur.
Mörg skáld hafa spreytt sig á
Vesturbænum. Það er þeim þó sam-
merkt, að þeim lætur betur að lýsa
einstökum dæmum, en heild.
Menn segja frá trjánum en lýsa
ekki skóginum.
Ef til vill á þetta rætur sinar að rekja
til þess að saga Vesturbæjarins er
ekki stjórnmálasaga, heldureru hún
tengdari vondri atvinnu en saga t.d.
miðborgarinnar og þéringar lögðust
af mjög snemma i vestur í bæ.
Þannig er það að margar spurning-
ar vakna, en mjög fá svör eru til. Ein
þjóð ein saga, getum við sagt um
þjóðirnar, en hver er saga Vestur-
bæjarins? Það er manni til efs. Hún er
einstaklingsbundin. Menn létu sér
blæða inn að mestu í þessum bæjar-
hluta einsog í hinum og óttuðust
sveitina meira en gröfina og Iffið
meira en dauðann.
Vesturbærinn byggðist vestur eftir
Vesturgötunni, að þvf er talið er. Hús
urðu til í kálgörðum, hús kviknuðu
kringum kös, eða stæðu af fiski.
Sveitámenn fóru ekki heim til sín
aftur úr verinu og hér bjuggu
ánauðugir menn, sem þó töldu sig
frjálsa. Hér slitu merkilegir menn upp
rófurog stungu upp kartöflugarða í
æsku sinni. Menn sem síðar slitu upp
þorsk í þúsunda tali á gufuknúnum
trollurum. Menn sem plægðu niður
heilu hraunin með stálskóuðum fót-
reipum. Menn sem urðu ríkiraf þvi
einu að þeir komust aldrei f búð til að
eyða, þvf þeir voru öllum stundum á
sjó.
Snyrtimennskan var landföst. Hús-
in voru hrein, rúmfötin hrein og veð-
bókarvottorðin voru hrein.
Gamall Reykvikingur lýsti heimils-
bragnum hjá fjölskyldu sinni á þessa
leið, en hann var fæddur f Vestur-
bænum (1893) og ólst þar upp:
Dagarnir liðu við vinnu og leiki.
Aðallega þó vinnu. Heimilið var
fátækt. j þá daga var það siður, að
konur tóku heim saltfisk til verkunar.
Litlir fisreitir voru-við húsin og kon-
urnar og börnin'breiddu fiskinn i
sólskinið, og tóku saman ef rigndi.
Fiskinum varekið útvegnum til
heimilanna og síðan var hann sóttur
fullverkaður. Mamma hafði stóran
fiskreit þar sem núna er Slippurinn
Hérna á lóðinni hafði hún gulrófna-
garð, en stóran kartöflugarð vesturá
melum, fyrir vestan Elliheimilið. Við
krakkarnir unnum að þessu með
henni. Fiskreiturinn varð henni nota-
drjúgur. Nokkur skuld var á húsinu,
en með tekjunum af fiskreitnum gat
hún staðið i skilum með afborganir og
vexti.
Um vinnu var ávallt erfitt. Þó höfð-
um við krakkarnir oft smáviðvik hér
og þar. Ég komst oft í vinnu hjá
Jóhannesi Hjartarsyni, skipstjóra og
verkstjóra, sem ól upp Ástu systur.
Hann var verkstjóri hjá Milljóna-
félaginu og réð menn fyrir það til
fiskvinnu. Líka bar ég út blöð og fleira
mætti telja. Maður sótti vatn f tunnu í
Prentsmiðjupóstinn við Aðalstræti.
Tunnuna fluttum við á vagni, en oft
varð ég að hvíla mig í Geirsbrekk-
unni, þar sem nú er Naustið. Bezta
vatnið f bænum var í Prentsmiðju-
póstinum og þar var oft ös.
Fiskvinna var aðalvinnan. Þar var
hægt að beita vinnuafli einsog kven-
fólki og krökkum. Einu sinni man ég
eftir að ég var að vinna við að taka á
móti fiski úr verkun og vigtaði. Ein-
hverra hluta vegna var ég einn og
hafði ekki blýant, en krotaði með
ryðguðum nagla á vegginn. Fiskhúsið
stóð nánast þar, sem núna er gyllti
salurinn á Hótel Borg. Þá kemur
maður inn og spyr hvort ég hafi ekki
blýant, en ég kvað nei við, en það
gerði ekkert til, því strikin sem ég