Lesbók Morgunblaðsins - 06.02.1977, Blaðsíða 10

VESTUR-
BÆRINN
Vesturgatan
í upphafi hét Vesturgatan Hltðar-
húsasttgur, eftir lögbýlinu Hlíðarhús-
um, sem voru eitt sinn sjötti parturaf
allri Reykjavfk, en með undarlegum
hætti komst jörðin í eigu Helgafells-
kirkju á Snæfellsnesi og var f hennar
eigu í meira en hundrað ár, unz
Reykjavík hreppir hana aftur úr hönd-
um Hólmara með eignaupptöku, eða
eignarnámi, til að sinna vaxandi land-
þörf fyrir bæinn.
Það mun hafa verið fagurt i Hlfðar-
húsum, grösug tún bylgjuðust þar
sem nú standa Ránargata, Bárugata
og Öldugata, en tún Hlfðarhúsa og
Landakots náðu saman, vestar voru
svo blautar mýrar og draugalegar
fjörur. Hliðarhús höfðu uppsátur fyrir
báta sína í Grófinni til forna.
Og dagar liðu. Nafnið á Hlfðarhúsa-
stíg breyttist i Læknisstig, þegar Jón
Thorsteinsen reisti Doktorshúsið f túni
Hlíðarhúsa. Umferðin jókst um göt-
una og nafn hennar breyttist.
Doktorshúsið stóð síðar við Ránar-
götu 1 3. Það var synd að það hús
skyldi fyrirfarast í höndum okkar. Það
var merkilegt hús, því að þar var ekki
einasta læknissetur, heldur var þar
lika til húsa fyrsti stýrimannaskólinn í
Reykjavík, hjá Markúsi Fr. Bjarnasyni
sem eignaðist húsið í sinni tíð. Fór
kennslan fram í lítilli viðbyggingu við
húsið, sem nefnt var Knallettan.
Hlfðarhúsastígur hélt ekki nafninu
Læknisstígur lengi, því árið 1 880 var
gerð nafnbreyting á nokkrum götum í
Reykjavik. Klúbbgata hét héreftir
Aðalstræti, sem það heitir raunar
enn, Langafortóv hlaut nafnið Austur-
stræti og Læknisstígur hlaut nafnið
Vesturgata. Jafnframt fengu hús f
Reykjavík númer.
Það er nokkur eftirsjá að Hlfðar-
húsastígsnafninu, enda þótt maður
vildi naumast sleppa Vesturgötunafn-
inu. Yfir orðinu Hlíðarhús er einhver
skáldleg reisn og töfrar, sem ef til vill
hafa lifað áfram i Vesturgötunni. Til
eru fáeinar dálaglega gerðar myndir
af hinum fornu Hlfðarhúsum og það
leynir sér ekki af þeim, að staðarlegt
hefur verið að Hlfðarhúsum. Meðal
þeirra, sem teiknuðu mynd af Hlíðar-
húsum var doktor Jón Helgason og
sýnir hún okkur myndarlegan bæ,
með ellefu stafþilum, og Jón var
áreiðanlegur og randvar doktor.
Jafnframt því, að Vesturgatan
hlaut sitt endanlega heiti, var ákveðið
aðframlengja götuna til vesturs, milli
húsa Péturs Gíslasonar og Sels, f
beina stefnu. Pétur var faðir Gfsla
læknis Péturssonar og hafði reist
þarna fyrsta steinhúsið f Vesturbæn-
um, sem núna er númer 52. Að Seli
bjó í þennan tíma Jakob Steingríms-
son. Jafnframt því, að ákveðið var að
ryðja götuna vestur, var líka ákveðið
að hún skyldi hafa tvær þvergötur og
er önnur þeirra Ægisgata, en hin er
víst ógerð ennþá. Þannig voru slegn-
Bræðraborgarstfgur 39, hét áður
Kaplaskjólsvegur 39. Húsið var
byggt skömmu eftir aldamótin, eða
nánar til tekið árið 1903.
Árið 1905 keypti Páll Jónsson
það er hann fluttist hingað til
bæjarins. Hann varfrá Hornafirði.
Kona hans var Elfn Hjartardóttir.
Við hittum að máli frú Valgerði
Pálsdóttur, en er nú ein á lífi af
fjórum börnum þeirra Páls Jóns-
sonarog Elfnar Hjartardóttur.
— Húsið hét aldrei neinu sér-
stöku nafni, sem er dálftið óvenju-
legt, það var aðeins nefnt Kapla-
skjól 39. Götuheitinu varsíðar
breytt, og er gatan nú kennd við
Bræðraborg, alla leið niður undir
Hringbraut.
— Faðir minn stundaði mest sjó-
mennsku og tengd störf útgerð.
Hér voru f gamla daga fiskreitir út
um allt.
Við höfðum aldrei neinar skepn-
ur, en Þórarinn á Melnum, hafði
ávallt kindur a.m.k. Við höfðum þó
hænsni á tímabili, en það höfðu svo
til allir þá og svo höfðum við garð.
ar tvær flugur í einu höggi, séð var
fyrir vaxandi landþörf bæjarbúa og
samgönguæð var tryggð milli Kvosar-
innar annars vegar og Seltjarnarness
hins vegar. Vesturgatan var einnig
álitin gata „út úr bænum" til vesturs.
Nú er þetta orðið að veruleika áttatíu
árum síðar, því kominn er malbikaður
vegurfrá vesturenda Vesturgötu að
Mýrarhúsupn, þar sem heitirSólar-
lagsbraut.
Hlíðarhús stóðu þar sem nú standa
húsin Vesturgata 24—26. Síðasta
húsið af garnla Hliðarhúsabænum
stóð þar sem nú er horn Ægisgötu og
Vesturgötu. Það var vestasta húsið og
stóð enn fram yfir 1 930.
Þegar Reykjavík hafði endurheimt
Hlíðarhús, hófst smíði Vesturgötu fyr-
ir alvöru. Þó voru fyrir nokkrir moldar-
í gamla daga voru fiskreitir við
hvert hús á þessum slóðum og
krakkarnir voru vaktir fyrir allar
aldir til þess að breiða fisk, þegar
þannig viðraði. Þetta var hluti af
Iffsviðurværinu á þeim tíma að
verka saltfisk.
Pabbi varð ekki langlffur, hann
dó f spönsku veikinni árið 1918.
— Ég flutti úr húsinu árið 1 939,
er við systkinin byggðum úti á
Reynimel. Höfum við búið þar síð-
an en nú er ég ein eftir.
Bræðraborgarstfgur 39 hefur nú
nýlega skipt um eiganda en þá seldi
ég bæinn. Ef til vill verður byggt
þarna stórhýsi, hver veit, en tfminn
verður að skera úr um það.
— Var gott að búa þarna?
— Þetta var ekki stórt hús, en
það er traustbyggt. Það er eftir-
tektarvert að þessi gömlu timbur-
hús virðast standa af sér öll veður,
en það gera nýju húsin hinsvegar
ekki öll.
Þessi hús geta því enzt lengi, ef
þeim er þolanlega haldið við og eru
vernduð gegn fúa, sagði Valgerður
Pálsdóttir að lokum.
bæir og örreytiskot, sem fljótlega
hurfu eða aflögðust og í staðinn
komu timburhús og steinbæir, og
Vesturgatan varð sjómannagata. Það
yrði af langt mál að rekja hvernig
Vesturgatan byggðist, enda varla á
mínu færi að rekja það út í hörgul, en •
ýmsir hafa ritað um þetta, til að
mynda Árni Óla rithöfundur og ýmsir
fleiri. Það var út af fyrir sig skiljanlegt
að sjómenn sæktu í lönd við Vestur-
götuna undir hús sín og bæi, því þeir
vildu hafa sjávargötu skamma.
Gömlu skútuskipstjórarnir og afkom-
endur þeirra mynduðu þann kjarna,
sem oft er í gamni og alvöru nefndur
Vesturbæjaraðallinn. Ekki vegna
eigna sinna eða umhverfis, heldur
þykir þetta fólk hafa tamið sér sér-
stæðan lífsstil og verið trúrra hefð
sinni og uppruna en aðrir menn. Hér
hækkaði húsaleigan slðast, sagði
meistari Þórbergur. Hinar ytri að-
stæður til góðs eða ills náðu hingað
seinast. Kreppan og þytvindar stríðs-
gróðans sneyddu hér að mestu hjá
garði og Vesturgatan varð sjómanna-
gata.
Gaman er því að rifja upp fáeina
fbúa hennar, er settu svip sinn á
götuna, á samtíð sína um og upp úr
aldamótum, allt til vorra daga.
Fyrst skulu þá talin Hlfðarhús. Þótt
þar byggju helzt tómthúsmenn og
útvegsbændur, fremur fátækir flestir,
er þaðan margt merkra Reykvfkinga
komið. Frægastur er ef til vill Jón
Ólafsson frá Hlíðarhúsum. Hann
stundaði hér mikla útgerð og lét bæj-
armál mikið til sín taka. Hann var
einn af hluthöfunum f Fanney, fyrsta
þilskipinu, sem Reykvfkingar eignuð-
ust. Annars voru tveir nafnar f Hlfðar-
húsum, sem oft er ruglað saman.
Hinn var Jón Þórðarson í Hlfðarhús-
um, sonur Þórðar borgara í Borgara-
bænum. Þórður borgari Guðmunds-
son var hafnsögumaður og einn af
þeim fyrstu, erfengu borgarabréf hér
í bænum. Bær hans stóð þar sem nú
ereitt Ijótasta port f Reykjavík, bak
við Glasgow-lóðina. Þar sem bærinn
stóð stendur nú ryðbrunninn skúr.
Þórður þessi átti sex börn, fimm syni
og eina dóttur, Björgu, er siðar giftist
Jóhannesi Zoéga, bróður Geirs
Zoéga. Synirnir voru Guðmundurá
Hóli, Jón í Hiíðarhúsum, Péturf Odd-
geisbæ, Þorkell í Grjóta og Sigurður f
Steinhúsinu.
Jón Þórðarson frá Hlíðarhúsum
gerði út fjölda opinna skipa frá
Reykjavík og hann varð að reisa Vest-
urgötu 21 A til að geta hýst alla
sjómenn sina. Frá Þórði borgara eru
komnar miklar ættir f Reykjavík.
í Hlfðarhúsum bjó Jónas smiður
faðir þeirra bræðra Ársæls kafara og
Þórhalls heitins Jónassonar stýri-
manns, sem lengi vará strandferða-
skipunum. Ársæll kafari samdi og gaf
út „Verklega sjóvinnu", eina ágæt-
ustu bók, sem út hefur komið á
fslenzku fyrir sjómenn. Þá fæddist f
Hlfðarhúsum Þórður Ólafsson, faðir
Sigurðar heitins Þórðarsonar, tón-
skálds og stjórnanda Karlakórs
Reykjavíkur. Þá var Sighvatur Bjarna-
son bankastjóri ættaðurfrá Hlíðarhús-
um. Þannig geta margir rakið ættir
sfnartil Hlíðarhúsa og það margir
merkustu menn.
Á Vesturgötu 26 átti heima Geir
Sigurðsson skipstjóri. Þjóðkunnur
maðurá sinni tíð, f. 8. sept. 1873.
Geir Sigurðsson var fæddur f Hjörsey
á Mýrum, sonur Sigurðar bónda þar
og oddvita, Jónssonar. Sigurður
missti allan bústofn sinn f fjárfellinum
frostaveturinn mikla 1881 og flutti
þá til Reykjavfkur með konu og
barnahóp, eignalaus með öllu. Geir
var einn greindasti sjómaður í Reykja-
vík og skrifaði frábæra rithönd. Hann
átti um árabil sæti í stjórn Skipstjóra
og stýrimannafélagsins Öldunnar og
var lengst af ritari, einnig varð hann
eins konar upphafsmaður síldveiða
fyrir Suðurlandi síðla vetrar og á
vorin. Ævisögu hans ritaði Thorolf
Smith fréttamaður.
Á Vesturgötu 29 átti heima Ottó
Nóvember Þorláksson. Hann var skip-
stjóralærður, en sóttist ekki eftir
frama á sjó, heldur helgaði verkalýðs-
hreyfingunni ævistarf sitt. Hann varð