Lesbók Morgunblaðsins - 10.07.1977, Blaðsíða 11

ingarstofnunin heyrði svo undir Upplýsinga- og
útbreiðsluráðuneytið, en æðsti maður þess var
Jósef Göbbels.
Kvikmyndafélagið „UFA", sem stofnað var
1917, var hið stærsta sinnar tegundar [ Evrópu,
fram að slðari heimsstyrjöldinni. Það var ekki
þjóðnýtt fyrr en 1942, þó að aukið eftirlit væri
haft með því, eftir að stríðið brauzt út. Austur-
þýzka ríkisfyrirtækið „Defa" yfirtók kvikmyndaver-
ið eftir stríðið, en 1957 var stofnað nýtt kvik-
myndafélag í Vestur-Þýzkalandi undir nafninu
Ufa.
Á valdatíma nazista, 1 933— 1 945 voru gerðar
1097 kvikmyndir í Þýzkalandi, eða um 90 á ári.
Rannsóknarnefnd Bandamanna, sem til þess var
skipuð að kanna þessar myndir, felldi þann úr-
skurð, að 141 af þessum 1097 kvikmyndum
væru „umdeilanlegar frá pólitísku sjónarmiði". 96
þessara mynda voru gerðar samkvæmt pöntur
Göbbels sem „nauðsynlegar fyrir ríkið". Útkomar
verður því sú, að á valdatima Göbbels hafi verið
gerðar 96 áróðursmyndir, 45 „aðrar umdeilanleg-
ar" og 956 ópólitískar.
Þetta eru í rauninni athyglisverðar tölur og
sýna, að Göbbels var ekki allur, þar sem hann var
séður. „Nazistískt hugarfar má ekki vera nein
afsökun fyrir listræna vangetu," er haft eftir
Göbbels við eitthvert gullið tækifæri.
Þetta ber að hafa í huga i heild, þegar minnzt er
á Zöruh Leander, sem réðst til Ufa með samningi
til sex ára 1937, en síðar átti hún eftir að líðc
mjög fyrir það hjá löndum sínum i Svíþjóð. En Ufa
var í rauninni að leita sér að sinni Gretu Garbo,
þegar þeir komu auga á hana. Hún fékk ekki
heima í Svíþjóð nema lítið brot af þeirri viðurkenn-
ingu, sem henni hlotnaðist erlendis sem listkonu,
svo að ekki sé minnzt á launagreiðslur. Endur-
minningar hennar komu út fyrir aðeins fimm
árum, og þar segir hún á einum stað:
— „Sænska syndin" er kannski fólgin í kynlifi,
áfengisneyzlu og sjálfsmorðum, um það get ég
ekki dæmt. En ég veit af eigin örum, sem mig
klæjar enn í, að sænska erfðasyndin er smámuna-
semi, öfundsýki og illkynjað stærilæti.
Það skal þó tekið fram, að þessi sænska erfða-
synd „drap" ekki listakonuna, og það eru ekki
nema sex ár, síðan hún söng við geysilega
hrifningu i Vestur-Berlin. Hún virtist þá 20 árum
yngri en hún var, sagði blaðamaður Dagens
Nyheters.
Þessa konu ætlaði Göbbels eitt sinn að forfæra.
Hann hefur hvorki skort kjark né sjálfsálit gagn-
vart konum, þvi að Zarah Leander var 179 sm. á
hæð, þrekvaxin með stóra fætur og hendur og
stórt, en einkar vellagað andlit. Sannleikurinn er
sá, að þegar maður horfði á hana, kom manni
ekkert ógurlega á óvart þessi djúpa, dimma rödd.
Zarah Leander hafði þá verið nokkur ár í
Þýzkalandi og var orðin stórstjarna, en þau Göbb-
els höfðu oft hitzt, þar sem hann var hennar æðsti
yfirmaður og fylgdist persónulega mjög vel með
kvikmyndatökum, þar sem hann var mikill áhuga-
maður um þá listgrein burtséðfrá allri pólitik. Hún
var jafnvel ástríða hjá honum.
Zarah segir frá þessu atviki i kafla, sem heitir:
„Og þarna sat Göbbels og spilaði á píanó." Hún
segir þar einnig frá þvi, er þau hittust fyrst, en það
var ekki fyrr en eftir frumsýningu á þriðju kvik-
mynd hennar í Þýzkalandi, að hann bauð henni til
ráðuneytis síns, en þá fylgdu lika boðinu 40
rauðar rósir. Henni var vísað inn til ráðherrans og
segir í bók sinni: „Bak við þetta stóra, stóra borð í
þessu stóra, stóra herbergi sat þessi litli, litli
maður. Hann var í sólskinsskapi."
Samtal þeirra varð fljótt óþvingað, þau töluðu
mest um kvikmyndir, og því lauk í gáska. Hún
segir, að þau hafi vitað, hvers konar fólk þau væru
— alls ekki eins og þau litu út fyrir að vera I
bíóum eða blöðum. Þetta varð til þess, að hún gat
verið hreinskilnari við hann i framtíðinni. Hún
segir, að fræg saga af fundi þeira sé sönn og hafi
einmitt gerzt á þessum fyrsta fundi þeirra snemma
I september 1 938:
Göbbels virtist liggja eitthvað á hjarta, sem
„Leikið þér á píanó?" spurði Göbbels
sænsku leikkonuna Söru Leander. Reyndar
lék hún á píanó og miklu betur en Göbbels.
Hann gerði ítrekaðar tilraunir í þá átt að ná
ástum hennar, en eftir því sem hún sjálf
segir, hafði hann ekki árangur sem erfiði. Á
myndinni hér að neðan sést Sarah Leander
árið 1937 og myndin við píanóið var tekin
árið 1931.
hann ætti erfitt með að segja, en þegarég bjóst til
að fara, sagði hann
— Frú Leander, mér virðist nafn yðar svolitið
gyðinglegt, Zarah?
— Og yðar, ráðherra? Jósef?
Og svo fórum við að skellihlæja.
Svo skeður það einn góðan veðurdag, að Zarah
Leander fær boðskort frá Göbbels til „óbrotins
samkvæmis". Aðstoðarmenn hennar reyndu að
grennslast fyrir um það í ráðuneytinu, hvaða tignir
gestir ættu að vera þar, fengu þeir engar upplýs-
ingar.
Hún var sótt i ríkisbifreið, Mercedes-Benz, löng-
um og svörtum bíl eins og til jarðarfarar, segir
hún. Leiðin lá til Villa Schwanenwerder (Svana-
hólmur). Þjónar með steinrunnin andlit tóku á
móti henni og fylgdu henni gegnum stofur og sali.
Það var mjög hljótt i húsinu, svo að það virtist ekki
geyma glaða gesti í samkvæmi. Einhvers staðar
heyrðist í píanói, eins og einhver væri að æfa sig á
alltof erfiðu heimaverkefni. Skyndilega opnuðust
vængjadyr að illa upplýstum sal: Herra ríkisráð-
herra, frú Leander.
Og þarna sat Göbbels og lék á píanó!
— Ráðherra, sagði ég, kem ég of snemma?
Heima í Svíþjóð erum við stundvis, á sekúntunni.
— Það erum við Þjóðverjar líka. Innilega vel-
komnar! Líkar yður Chopin?
— Jú, en ég skil ekki. . .Hvar er hitt fólkið?
— Það verða engir aðrir. Ég hugsaði mér, að
við tvö skyldum eiga notalegt kvöld saman, hvila
okkurfrá amstri og spjalla saman. . .
Nú skildi ég, af hverju aðstoðarmönnum mínum
hafði þótt boð Göbbels dularfullt.
Göbbels: — Það var vals eftir Chopin, sem ég
var að spila.
Ég: — Já, mér heyrðist það. . .Ráðherra,
mætti ég kannski spila hann fyrir yður?
Göbbels:— Leikið þérá pianó?
Zarah kveðst hafa setzt við píanóið til að vinna
tima. Vals Chopin í ass-moll kunni hún frá barn-
æsku, en Göbbels hafði spilað hann illa. „Svona á
þessi vals að hljóma," sagði hún ófeimin. Göbbels
var ánægður á svipinn. Zarah segir, að hann hafi
virzt kunna vel að meta, að hún hafi talað við
hann öðruvísi en aðrir. Enginn þorði að mótmæla
honum, og það getur Ifka orðið leiðigjarnt. Siðan
segir hún orðrétt:
„Meðan ég var að spila, fór ég að hugsa um
allar þær sögur, sem gengu af Göbbels, og ekki
sízt í filmverunum. Þær fjölluðu allar um áhuga-
mál hans: kvikmyndir og ungar kvikmyndastúlk-
ur. Það urðu hneyksli, sem voru þögguð niður.
eftir því sem hægt var. Það bárust undarleg
fyrirmæli um skipun hlutverka i sumar kvikmynd-
ir. Æðsti maður þýzka kvikmyndaiðnaðarins sýndi
álit sitt á leikkonum með því að fela þeim hlut-
verk, sem þæráttu mjög sjaldan skilið.
Jósef Göbbels beitti hinni óþokkalegu og lítil-
mannlegu aðferð frá „hrossakaupatimabili” kvik-
myndanna (og leikhúsanna, þegar sumar dömur
unnu sig liggjandi upp í hlutverk, samninga og
metorð, af því að „hrossakaupmennirnir" kröfðust
endurgjalds í friðu. Það var almennt talað um
samband Göbbels við hina undurfögru, tékknesku
stúlku Lida Barova, sem þó hafði alls enga
hæfileika sem leikkona. Löngu seinna las ég um
það, að f þeira tilfelli hefði verið um gagnkvæma,
djúpa og hreina ást að ræða.
En þetta kvöld á Svanahólmi varekki um neina
mikla og ósvikna ást af beggja hálfu að ræða, það
er þó víst. Þetta var þriðja flokks freistingar-
sviðsmynd og í þokkabót mjög einfeldnislega
gerð. Risastór lampi með silkiskermi varpaði gulri
birtu á minar löngu hendur, meðan ég spilaði á
píanóið. Kertaljós blöktu í einu horninu. Blóm
voru úti um allt. Silkipúðar á stærð við sængur í
sófanum. Chopin. Nú vantaði bara hálslangar
flöskur í isfötum og glitrandi kristalsglös. Það leið
ekki á löngu, áður birgðum af flöskum var ekið
inn. Allt var fullkomnað."
Þegar ekki var lengur hægt að teygja úr Chopin,
sneri hún sér að Göbbels og sagðist vera búin að
strita allan daginn og væri satt að segja glorsoltin.
Hún hefði haldið, að hún væri að fara í sam-
kvæmi, en hvort hún gæti fengið eitthvað að
borða.
Göbbels var ekki vitlausari en svo, að hann
sleppti því að reyna að gera kvöldið, eins og hann
hafði hlakkað til að það yrði. Fyrst var samtalið
fremur stirrt, en svo lagaðist það. Meðal annars
kom þetta fram:
— Að hugsa sér, sagði ég sakleysislega, ég
las það ekki fyrir alls löngu í ensku blaði, að þér
væruð Machiavelli vorra tima, ráðherra. Ég skil
það ekki. . .
— Hvað segir þér? Mér þykir þér eigi svo litið
áræðnar, frú Leander!
— Nú, hvernig þá? Machiavelli — var hann
ekki mikill stjórnvitringur? Ásinn hátt?
Og þá rak Göbbels upp þennan rosahlátur, sem
ég undraðist alltaf jafnmikið. Svona mikill hlátur í
svona litlum kalli!
— Eiginlega ætti ég að reiðast yður, frú Leand-
er. En ég get það ekki. Þér eruð svo skemmtilega
ósvífnar.
Framhald á bls. 12