Lesbók Morgunblaðsins - 02.04.1978, Blaðsíða 3

Yfir tímans ós ég ræ
óralangt til baka,
húsvitja á hverjum bæ,
hugardreifar raka.
I. Inngangur
Samantekt þá, sem hér fer á eftir, ber
fyrst og fremst aö skoöa sem myhdir, er
ég geröi mér ungur í huganum af þeim
sveitungum mínum, sem nafngreindir
eru. Þetta verða örstuttar mannlýsingar
og umsagnir í óbundnu máli, áþekkar
þeim, sem hagyrðingar fyrri tíma
brugöu á loft í bundnu máli af búendum,
þegar ortir voru sveitarbragir. Hvergi er
stuðst við ritaðar heimildir heldur ein-
vörðungu minni og æskuáhrif, sem geta
raunar verið óáreiðanleg, en eru þó
djúpstæð í aðra röndina eins og allir
þekkja, hvort sem menn hafa gert sér
réttar eða rangar hugmyndir út frá
þeim.
Ég hefi farið þessa „húsvitjunarferð"
hálfa öld aftur í tímann, mestmegnis
sjálfum mér til gamans og haldið sólar-
sinnis um sveitina. Ég þekkti hvern ein-
asta mann persónulega, sem ég nefni,
þeir standa mér enn ljóslifandi fyrir
hugskotssjónum; þeir voru allir hluti af
lífi minu í uppvextinum, svo ólíkir sem
þeir voru og minnisstæðir, en flestir eru
þeir nú gengnir undir græna torfu fyrir
löngu og hvíla í friði.
Upptalning búenda er ekki alveg tæm-
andi, en þó er einhvers eða einhverra
getið á hverjum bæ, þeirra sem ég man
gleggst. Hlutur húsmæðra er lítill i þetta
sinn, þótt hann væri síst minni en bænda
þeirra í lífinu og starfinu á sinni tíð. Þvi
er ég svo miklu fáorðari um þær en þá,
að ég kynntist húsfreyjunum ekki nærri
eins vel og bændum þeirra, nema þeim
sem helst komu á mannamót og sinntu
félagsmálum. Konur voru sjaldnar gest-
komandi en karlar heima í Felli, þótt
gestkvæmt væru þar, nema konur á
næstu bæjum, og aldrei voru þær í vega-
vinnu eða uppskipun, eins og bændur
þeirra, eðayið önnur störf utan heimilis-
ins, en við þessháttar störf kynntumst
við „strákarnir" bændunum ekki hvað
síst. Þó man ég margar húsfreyjur vel,
en almennt ekki eins vel og „karlana".
Það tímabil, sem þessar endurminn-
ingar um sveitungana ná yfir, er þriðji
tugur- þessarar aldar og nokkur hluti
fjórða tugsins. Ég er fæddur haustið
1915, fer eins og aðrir að muna eftir
mér að marki 5—6 ára, eða upp úr 1920,
flyst að heiman 1932 um vorið og er
aðeins heima eftir það veturinn 1933 og
sumrin 1936 og 1937.
Á því árabili hlýtur það fólk, sem hér
stígur nú fram úr endurminningunni, að
hafa átt heima í Breiðdalnum.
Þótt það hafi stundum hvarflað að mér
að festa á blað gamlar myndir af bænd-
um í Breiðdal, sem ég hefi geymt í huga
mér, kynni það af hafa dregist, ef Guð-
jón Sveinsson, rithöfundur á Breiðdals-
vik, hefði ekki beðið mig um efni i 40 ára
afmælisblað Ungmennafélagsins Hrafn-
kels Freysgoða, sem vér ungir menn og
konur í Breiðdal stofnuðum sumarið
1937. En við þá upphvatningu lét ég
verða af þessari annálsritun, er svo
mætti nefna, og tileinka hana Ung-
mennafélaginu Hrafnkatli Freysgoða
með góðum hug til sveitar minnar og
sveitunga, þeirra, sem þá voru á dögum
og þeirra allra, sem þetta lesa.
II. Persónulýsingar
Á Streiti man ég gleggst eftir Guð-
mundi Péturssyni, en þar var þá þríbýli
held ég. Guðmundur gréri bænda síst við
jörðina; hann var oftast á ferð eins og
Gyðingurinn gangandi, en ávallt þó ríð-
andi, var annálaður hestamaður og átti
góða hesta. Guðmundur var glæsimenni
í minum augum, hélt sig vel, var oft
fylgdarmaður fyrirmanna þeirra tíma,
„bohem“ að eðlisfari, kurteis vel og því
aufúsugestur hvar sem hann kom. Hann
minntist þess t.d. i samtali við mig hér
syðra, rétt fyrir dauða sinn, hvað honum
hefði verið vel tekið í brúðkaupsveislu
foreldra minna í Felli 1. ágúst 1914, er
hann átti þá leið þar hjá. Hann var ætíð
tákn tiibreytingar og frelsis, sem flestir
þráðu undir niðri og glöddust við að sjá
einhvern veita sér.
Á Ósi var tvíbýli. í neðri bænum bjó
Sigurður Jónsson, ímynd traustleika og
fyrirmennsku, vel metinn og vel stæður
útvegsbóndi, sveitarstjórnarmaður og
ferjumaður á ósnum.sem Breiðdalsá fell-
ur um til sjavar. Sigurður var dökkur
yfirlitum og svipmikill, hlýr og hygginn.
vel, vakti tiltrú ungra sem aldinna. Hjá
honum steig ég fyrst á fljótandi fjöl.
Mikill gestagangur var á báðum bæjun-
um á Ósi, m.a. vegna ferjunnar, og kom
sér vel að allir húsráðendur voru með
afbrigðum gestrisið fólk. Kona Sigurðar
var Jóhanna Sigurðardóttir og þótti mik-
ið jafnræði með þeim. Meðal barna
þeirra er Kristján Sigurðsson, forstöðu-
maður upptökuheimilis ríkisins í Kópa-
vogi og Pétur Sigurðsson, framkvæmda-
stjóri Breiðdalsvík.
í efri bænum á Ósi bjó Sigurpáll Þor-
steinsson, kvæntur Rósu, systur Sigurð-
ar bónda, en þau Rósa og Sigurður voru
börn Jóns, sem bjó á undan þeim á Asi
og man ég hann og konu hans, önnu,
háöldruð. Sigurpáll á Asi (siðar bóndi á
Hól í Breiðdal), var lærður söðlasmiður,
maður einkar raungóður og gestrisinn,
eins og kona hans, skemmtilegur við-
ræðu og oft spaugsamur. Þau Sigurpáll
og Rósa eru bæði á lífi og búsett í
Reykjavík.. Dóttursonur þeirra er Páll
Magnússon, yfirsmiður hjá sjónvarpinu.
I Eyjum bjó Ólafur Briem og man ég
er hann var fyrst kosinn hreppsnefndar-
oddviti. Ólafur var ör i lund og gleymdi
sér oft í samræðum. Hann var skáld-
mæltur og fjölþættur greindarmaður, en
gat verið fljóthuga, þegar sálin dansaði,
það var áðurnefnd lyndiseinkunn hans.
Hann var með hugann við margt fleira
en búskapinn, sem ráða má af þessari
stuttu lýsingu, bæði af persónulegum
áhuga og skyldurækni við sveit sina og
samborgara. Hans líkar verða oftast
bráðlifandi í endurminningunni, logar á
þeim. Kona Ólafs var Kristín Hannes-
dóttir.
A landnámsjörðinni Skjöldólfsstöðum
bjó, er ég man fyrst eftir mér, Sigurður
Sigurðsson frá Hoffelli i Hornafirði. Sig-
urður var fremur stórvaxinn og þrek-
menni eftir þvi að ég hygg. Hann var
ætíð hress og glaður í bragði og róm-
sterkur, ræðinn og hafði frá mörgu að
segja. Hann var alloft gestkomandi
heima og mér fannst hann skemmtileg-
ur. Sigurður var drengilegur í fram-
göngu og mesta valmenni, þótt ekki
gældi hann við fólk. Kona hans var Arn-
leif Kristjánsdóttir frá Löndum í Stöðv-
arfirði, lærð ljósmóðir.
Andstætt Sigurði nágranna sínum lá
Ólafi Brynjólfssyni i Fagradal lágt róm-
ur og svipur hans var hýr og blíðlegur,
einkum brosmildur í augunum. Ólafur
var alskeggjaður og fjarska afalegur.
Hann talaði af meiri vingjarnleik til
barna en flestir aðrir fannst mér, emgat
líka verið snöggur og beinskeyttur í til-
svörum. Mig minnir hann eiga margt
sauða, sem þá var fátítt orðið. Kona
Ólafs var Kristín Þórarinsdóttir, systir
Benedikts Þórarinssonar, kaupmanns,
sem lengi verslaði á Laugaveginum í
Reykjavík.
Helgi, sonur þeirra Ólafs og Kristínar
bjó með foreldrum sinum í Fagradal er
ég man fyrst eftir mér. Hann hafði lært
snikkaraiðn í Kaupmannahöfn og var
kvæntur Björgu Guðmundsdóttur, föð-
ursystur minni frá Felli. Helgi var sér-
stakt snyrtimenni og ásjálegur, vinur
minn í uppvextinum og bió mig að ýmsu
leyti undir að halda út i heiminn.
Á Brekkuborg bjó Gísli Stefánsson
lengst eftir að ég mann eftir mér. Þó
rekur mig minni til ábúanda þar á undan
honurn. Vafalítið var Gisli skrafhreifn-
asti maður sveitarinnar á förnum vegi og
afbæjar a.m.k. Hann hafði sérkennileg-
an talanda nokkuð og færði flest i frá-
söguverðan búning, eða í stílinn, eins og
það er kallað. Hann var manna hressast-
ur í bragði og kvartaði litt svo mér væri
kunnugt. Menn efuðu stundum að allt
væri bókstaflega satt, sem hann sagði, en
það voru þá ekki heldur ósannindi, allra
síst að hann segði ósatt öðrum til hnjóðs.
Það var heldur að hann byggi eitthvað
til, eða Iagaði, til þess að skemmta sér og
öðrum, enda var alltaf gaman af að hitta
hann. Gisli varð gamall maður. Kvæntur
var hann Jóhönnu Jónsdóttur frá Ytri-
Kleifi í Breiðdal.
Á Randversstöðum var tvibýli, þar
bjuggu Guðni Arnason og Ófeigur
Snjólfsson, ólíkir menn, enda dró frem-
ur sundur en saman með þeim er stundir
liðu fram. Guðni var hrekklaus maður og
hjálpsamur, e.t.v. ívið trúgjarn, eins og
hreinskiptnum mönnum hættir til, ef
þeir eiga ekki við jafningja sína að ein-
lægni. Mig minnir hann geta funað dálít-
ið, ef kveikí var í geði hans, en minnis-
stæðastur er mér hann sem góðmenni,
sem aldrei lagði til annarra að fyrra
bragði en var fús til að rétta hjálpar-
hönd.
Hinn bóndinn, Ófeigur, var Möðruvell-
ingur og mynduðust næstum þjóðsagnir
af kunnáttu hans. Menn héldu t.d. að
hann kynni að dáleiða fólk, svo að ég
varaðist að horfa í augu honum fyrsta
daginn í vegavinnunni. Ófeigur var sjálf-
sagt greindur að eðlisfari og einnig ef-
laust einhver strákur í honum, þó ég láti
ósagt að það hafi verið neitt alvarlegt.
Eg held miklu fremur að honum hafi
með einhverjum hætti verið skemmt yfir
því, að menn héldu að hann byggi yfir
einhverjum leyndardómum, væri jafn-
vel hálfgöldróttur, og þvi öruggara að
troða honum ekki um tær. Þess vegna
hygg ég að hann hafi fremur alið á þessu
áliti fólks. Ég reyndi hann aðeins að
góðu.
A Skriðu man ég fyrst eftir Þorvarði
Helgasyni, bróður Jóns prentsmiðju-
stjóra í Reykjavík, en Þorvarður var
kvæntur Þórunni Þórðardóttur, frænku
minni, og fluttust þau snemma suður. Þá
mun Magnús Gunnarsson hafa flust
þangað, þar man ég lengst eftir honum.
Magnús var hinn vörpulegasti maður og
naut trausts sveitunga sinna. Hann var
þeirrar gerðar sem menn muna fremur
vegna farsælla eiginleika en sérkenna í
útliti eða framgöngu. Magnús átti mynd-
arlega konu, Aðalbjörgu Stefáns-
dóttur, systur Gísla á Brekkuborg, og
þóttu dætur þeirra lagiegar og sumar
fallegar. Björgvin sonur þeirra fór að
búa með foreldrum sinum á Skriðu í
ungdæmi mínu, stórmyndarlegur maður,
sem margar heimasætur æsku minnar
renndu hýru auga til. Björgvin er nú
stórbóndi og hefur lengi verið i Hösk-
uldsstaðaseli, kvæntur Ragnheiði Hóses-
ardóttur, sem þar er fædd og uppalin.
Á Skriðustekk man ég fyrst eftir Jóni
Gunnarssyni bróður Magnúsar á Skriðu,
en síðan fluttist þangað Sveinbjörn Er-
lendsson, kvæntur Ingibjörgu Magnús-
dóttur sunnan úr Fossárdal í Berufirði.
Þótt Sveinbjörn væri ekki eins mikill
fyrir mann að sjá og nábúi hans á
Skriðu, hefir hann einnig orðið mér
minnisstæður. Hann hafði dálítið sér-
kennilegan málróm, en hann var líka
sérlega orðheppinn stundum, tók glettni
vegavinnustráka eins og til hennar var
stofnað, enda var hann sjálfur gaman-
samur og góðsamur.
Ekkja séra Péturs Þorsteinssonar í Ey-
dölum, Hlíf Bogadóttir Smith, bjó í
Flögu er ég mah fyrst eftir mér. Hún
hafói misst mann sinn, á besta aldri
rúmlega fertugan. Hann varð öllum
sóknarbörnum sínum harmdauði. En
kona hans hafði verið jafnvinsæl og til
marks um það má nefna, að ég man eftir
4 eða 5 stúlkum í sveitinni, sem höfðu
verið látnar heita í höfuðið á henni.
Ráðsmaður frú Hlífar í Flögu var Páll
Jóhannesson, allmörgum árum yngri en
hún.
Stígur Jónsson bjó á Anastöðum, sem
komnir eru í eyði fyrir mörgum árum.
Hann var einhleypur og barnlaus, hæg-
látur, hjálpsamur og dugandi. Erlingur
bróðir hans bjó á föðurleifð sinni, Þor-
grímsstöðum, hinum megin i dalnúm eða
norðan, Breiðdalsár, en Þorgfímsstaðír
er innsti bær í Suðurdal, undir Breiða-
dalsheiði, Erlingur eignaðist mörg börn
með Þórhildi Hjartardóttur, konu sinni,
og voru þau vel látin hjón.
t Höskuldsstaðaseli bjuggu eiginlega 3
braéður, Eirikur, Marteinn og Hóseas
Björnssynir, Hóseas kvæntur Ingibjörgu
Bessadóttur, þau eru bæði á lífi í Reykja-
vík. Meðal barna þeirra eru séra Krist-
inn í Eydölum, Helgi smiður í Reykjavík
og Ragnheióur, húsfreyja í Höskulds-
staðaseli, eiginkona Björgvins Magnús-
sonar, sem fyrr var getið. Þeir Selbræð-
ur voru smiðir góðir. Þeir voru greindir
hæfileikamenn og glettnir, raungóðir,
hæglátir í framgöngu en hlutu að vita af
Framhald á bls. 13.
Ásunnarstadir í Breiðdal.
Frá búendum í Breiödal á Þriðja og fjórða tugi
___________________aldarinnar.__________________
Eftir séra Emil Björnsson — Fyrri hluti.