Lesbók Morgunblaðsins - 30.07.1978, Blaðsíða 12

Þaö er ömurlegt líf þegar maöur getur
ekki unnið". Og það var ekki fyrr en 29.
nóvember 1891 aö sköpunarbálið bloss-
aöi allt í einu sjálfum honum til mikillar
undrunar og ánægju. Á Þorláksmessu
hafði hann samiö fimmtán ný lög. Þrátt
fyrir þá erfiðleika er Hugo Wolf átti viö að
stríöa er ítalska Ijóöabókin einfaldasta,
náttúrlegasta og geníalasta meistaraverk
sem hann færði mannkyninu. Þaö er
ótrúlegt að hugsa sér, að hann hafi þjáöst
af getuleysi til starfa um þær mundir, er
þessar perlur urðu til í huga hans. Hann
hafði ætlað sér að semja 33 lög úr ítölsku
Ijóðabókinni. En um jólin varð hann að
hætta eftir að hafa samið aðeins 22 lög.
Nú luktust honum himnarnir enn á ný. Og
í þetta sinn var þögn hans fullkomlega
órofin í nær fimm ár, fimm ægilöng,
lamandi, iðjulaus ár. Þegar snilligáfa Hugo
Wolf Ijómaði ekki var hann sem goðvætt-
ur er villst hefur í myrkur mannheima. Það
má nærri geta hve þessi einræni og
viðkvæmi maður hefur oröið að líða.
Sköpunargáfan var líf hans allt. En hann
fann lífsþróttinn dvína hægt og hægt,
sálina deyja smátt og smátt án nokkurrar
sjáanlegrar né hugsanlegrar ástæðu.
Snilld hans kom og fór og kom enn og
aftur fór. i hvert skipti sem andinn brást
honum hlýtur hann að hafa kvalist
angistarfullur yfir þeirri ægilegu hugsun
hvort eldur hans hefði slokknað fyrir fullt
og allt. Hann lýsir áhyggjum sínum í
bréfum til vina sinna: „Þú spyrð frétta af
nýju óperunni minni. Guö almáttugur! Ég
ósnortiö hefur oft valdiö honum ómælan-
legum sálarþrautum. Samt var ok hans
svo þungt að hetjur og hörkutól hefðu
kiknað undan því, en þegar öllu er á
botninn hvolft leggur lífið sínar þyngstu
byrðar á hina veikustu af því að þeir einir
hafa styrk til að bera þær.
Á þeim árum er Hugo reikaði í ystu
myrkrum urðu söngvar hans smám saman
kunnir. Tonskáldið Humperdinck kom því
til leiðar að Schott útgáfufyrirtækið gæfi
út söngva hans og Wolf-tónleikar voru
haldnir í Berlín, Stuttgart, Darmstadt,
Mannheim og víöar þar sem minna var um
fordóma í garð tónskáldsins en í Vínar-
borg. Árið 1890 bað Burgtheater í Vín
Hugo Wolf um að semja músík við leikrit
Ibsens Veizlan á Sólhaugum. En þaö
veittist honum erfitt því hann missti
fljótlega allan áhuga á leikritinu. Samt
lauk hann tónlistinni og var hún flutt —
honum til ólýsanlegs léttis — við
frumsýningu á Burgtheater 21. nóvember
1891. En lengi hafði Hugo Wolf dreymt um
aö semja óperu og hafði leitað aö
nothæfu libretto allar götur frá árinu 1880.
En það var ekki fyrr en 1895 að hann
þóttist hafa fundið það sem hann hafði
leitað. Þaö var Der Corregidor, eftir sögu
spænska skáldsins de Alarcón í sviðsgerð
Rosa Mayreder. Og loksins, loksins
tendraöist sköpunarglóö hans á ný. Hann
hóf að semja verkið 3. marz 1895 og hafði
lokið því 9. júlí þó hljómsveitarbúningur-
inn yrði ekki tilbúinn fyrr en í desember.
Hvert söngleikjahúsið á fætur öðru vísaði
væri ánægður ef ég gæti samið örlítinn
lagstúf. Og ópera núna! Ég trúi að ég sé
hreinlega búinn að vera . .. Hve ég þjáist
af þessu andlega tómarúmi. Mig langar til
að hengja mig“.
í júní 1894 skrifar hann vini sínum Hugo
Faisst: „Þú spyrð um orsakir þunglyndis
míns og óskar að vera smyrsl á sár mín.
Ó, já. Aðeins að þú gætir það. En engin
lífgrös spretta er megna aö lækna mein
mín. Guð einn getur hjálpað mér. Ef þú
gætir fært mér sköpunargáfuna og vakið
hinn forna lífsanda í hjarta mér tæki ég
þig í guöatölu og reistí altari til að
vegsama nafn þitt. Ákall mitt er til guða
en ekki manna. Guðirnir einir hafa mátt
til að ákvarða örlög mín. En hver sem
endalokin kunna að verða þó hið versta
dynji yfir — mun ég bera þann kross, já
jafnvel þó enginn sólargeisli lýsi framar
upp líf mitt".
Þetta bréf — og mörg fleiri — lýsa
óhamingju sem trauölega er unnt að gera
sér grein fyrir. En eins og allir miklir og
sannir menn var Hugo Wolf reiðubúinn að
tæma bikar sinn í botn. Eitthvert hugboð
hvíslar að slíkum mönnum að það er
óhjákvæmilegt lífslögmál. Og þaö er eins
fávíslegt að rísa gegn lögum lífsins og
ætla sér að flýja skuggann sinn. Engu er
líkara en Hugo Wolf hafi búið yfir
sagnaranda og grunað þau óbærilegu
örlög er áttu eftir að hvolfast yfir hann.
Hann var miklu næmari og viðkvæmari en
flestir menn og kvöl hans dýpri að sama
skapi. Það sem lætur venjulegt fólk
óperunni háðulega á bug. Loks var hún
þó flutt í Mannheim 7. júní 1896. Og þaö
var fyrsti og eini flutningur þessa
merkilega verks meðan höfundurinn
dvaldi meðal manna. Svo vel kunni
samtíðin að meta hann. Ópera Hugo
Wolfs er ekki sniöin eftir fyrirmynd
Wagners. Hann gerði sér fyllilega Ijóst að
músik-drama hins mikla meistara var ekki
það sem koma skyldi. Þetta er gamansöm
ópera og frekar í ætt við hugmyndir þeirra
óperutónskálda er frumlegust voru kring-
um heimsstyrjöldina miklu hina fyrri. En
það sem mestu máli skipti var þaö að
Hugo Wolf hafði endurheimt sköpunar-
mátt sinn og vorið 1896 lauk hann loks
á nokkrum vikum (25. marz—30. apríl)
ítölsku Ijóðabókinni sem hann taldi sjálfur
fullkomnasta verk sitt. Síðari hluti hennar
var saminn í húsi Werner í Perchtoldsdorf
þar sem hann samdi líka Mörike-ljóðin og
Spænsku Ijóðabókina.
Um jólin 1896 sendi kunningi Hugo
Wolfs honum nokkur Ijóð eftir Michelang-
elo í þýzkri þýðingu. Hugo varð djúpt
snortinn og afréð undireins að semja við
þau enn einn söngvabálk. í marz 1897
samdi hann fyrstu þrjú lögin en eyðilagði
hið fjóröa er hann taldi ekki nothæft. En
jafnframt vann hann að nýrri óperu,
Manuel Venegas, sem einnig var byggð á
sögu eftir de Alarcón. Hann hafði aftur
öðlast sjálfstraust sitt og virtist loga af
sköpunargleði og .lífsþrótti. Þegar einn
vinur hans ræddi viö hann um Schubert
sem dó svona ungur sagði Hugo: „Menn
Síðari hluti
greinar um
Hugo Wolf
eftir Sigurð
Guðjónsson
eru ekki sóttir fyrr en þeir hafa sagt allt
sem þeir hafa aö segja." Sjálfur hamaðist
hann eins og óður maður, „eins og
gufuvél", orðaði hann það og gætti varla
matar, svefns né hvíldar. Á hálfum mánuði
hafði hann lokið fimmtíu blaðsíðum af
píanóútsetningu óperunnar. Auk þess
hafði hann gert uppkast að mótívi fyrir allt
verkiö og gengið að fullu frá hálfum fyrsta
kaflanum.
En hinn 20. september er hann var
niðursokkinn í vinnu sína í Scwindgasse
nr. 3, skammt frá Karlskirkju í Vín var
hann sóttur til að hlýða kalli örlaga sinna.
Hann missti skyndilega vitiö. Honum var
komið fyrir á einkasjúkrahúsi dr. Svetlín
í Vínarborg. Hann dvaldi þar fram í janúar
1898. Til allrar hamingju átti hann nokkra
góða vini er tóku hann að sér og bættu
upp sinnuleysi almennings. Auður hans í
eignum og peningum hefði ekki hrokkið
til að hann fengi aö deyja í friöi. Það voru
því kunningjar hans, einkum hinn tryggi
Hugo Faisst, er foröuðu honum frá algerri
örbirgð í síöustu og erfiöustu píslargöng-
unni er hann fetaöi á sinni mótdrægu
lífsleiö. Hugo Wolf fékk aftur ráö og rænu
„fullkomnum friði og lifa aðeins fyrir
listina." Hann endurskoöaöi Michelang-
eloljóðin og gaf þau út en samdi ekkert
nýtt. Hinn 17. september skrifaöi hann
Faisst: „Ég hef náð nér fullkomlega og
þarfnast engra lækninga. Þú munt
þarfnast þeirra meira en ég.“ Varla höfðu
þessi orð þornaö á pappírnum en
vifirringin hremmdi hann fyrir fullt og allt.
Hann var flutur á geðveikrahæli í
Vínarborg. í fyrstu gat hann tekið á móti
vinum sínum og jafnvel farið með þeim
stuttar gönguferöir um nágrennið. Og
dálítið gat hann iðkað tónlist með því að
leika fjórhent á píanó með yfirlækninum
sem var tónmenntaður og mikill aðdáandi
Hugo Wolfs. En ekki leið á löngu er hann
hætti að bera kennsl á hluti, persónur og
jafnvel sjálfan sig. „Ef ég væri bara Hugo
Wolf," tautaði hann stundum fyrir munni
sér. Frá miðju ári 1899 fór heilsu hans
hratt hrakandi. Þegar bezt lét var hann
haldinn mikilmennskuórum en er verst var
haldinn þvílíkum fítónsanda og árásargirni
að hann var læstur í grindarúmi.
Að síðustu herjaði lömun á hinn
óhamingjusama mann. í ársbyrjun 1900
var hann orðinn mállaus og í ágúst 1901
hafði lömunin læst sig um allan líkamann.
Læknar höfðu gefið upp alla von er kom
fram á árið 1902 en hjarta Hugo Wolfs
hélt áfram aö slá. Dauöinn líknaði loks
þessum þjáningarfulla píslarvætti sunnu-
daginn 22. febrúar 1903. Átta mánuðum
síðar fylgdi móðir hans syni sínum er hún
hafði heimsótt eins lengi og elli hennar og
heilsa leyfði.
aður og geð-
veikur lauk
hann
ævi
sinni
og í febrúar 1898 var hann sendur til
hressingar og hvíldar til Trieste og
Feneyja. Sú varúöarráðstöfun fannst
honum óþörf. Hann skrifaöi Faisst: „Það
er ástæöulaust að hafa áhyggjur yfir því
aö ég ofbjóði mér. Ég hef fengið
reglulegan viðbjóð á vinnu og trúi því ekki
að ég eigi eftir að skrifa nótu framar. Ég
hef engan áhuga lengur á óperunni minni
og tónlist yfirleitt er mér andstyggð. Þú
ferð nærri um hvað hinir góðu vinir mínir
hafa gert mér/ Ég get ekki ímyndað mér
að ég tóri lengi í þessu ástandi." Þegar
Hugo Wolf kom aftur til Vínar virtist heilsa
hans samt mun skárri og lundin léttari. En
sjálfum sér til mikillar undrunar fannst
honum hann vera oröinn hæglátur, mildur
og hugkyrr maður. Þessi djúpi friður sem
margir geðsjúklingar hafa orð á skömmu
áður en hin raunverulegu ósköp dynja yfir
er mjög undarlegur. Það er sem sálin sé
að veita sér einn friðar og hamingjudag
áður en yfir hana skellur myrkur og fár
hinnar andlegu nætur. Hugo Wolf sóttist
enn meira eftir einveru, vildi vera í
Ég hef ekki rakið þessa ömurlegu
sjúkrasögu til aö Vekja viðkvæmar
tilfinningar. Ég hef skýrt frá henni til að
benda á það, hve stórfengleg sálarátök
geta oft verið eins og að feta einstigi, þar
sem fyrir ofan Ijómar himnaríki í allri sinni
dýrð en við fótum gín glóandi víti
óskapnaðar og andlegrar kvalar. Ég hef
ennfremur sagt hana til aö rifja upp þá
staðreynd að þeir fáu menn sem eru
reiðubúnir til að fórna öllu — ekki aðeins
lífinu og ekki aðeins hamingjunni heldur
miklu miklu meiru — til að færa mannkyni
nýja fegurð og óþekktan sannleika veröa
stundum að gjalda fyrir þá fórn með því
að taka á sig heimsins synd.
Þannig urðu hin jarönesku endalok
Hugo Wolfs. En þó starfsævi hans hafi í
raun og veru aðeins spannað fimm ár
skapaði hann þó meiri fegurð en flestir á
langri ævi. Og gegnum tónverk hans
kynnumst við svo sérstæðum og
ógleymanlegum manni að við veröum
tæplega söm og áöur. Einhver kann að
halda að hér sé of mikið sagt og sumir
hafa jafnvel aldrei heyrt þessa manns að
neinu getið. En hve margir skyldu kannast
við nafn Jónasar Hallgrímssonar? Hinir
stærstu snillingar eru stundum lengi að ná
til þeirra er þeir eiga við mest erindi. En
auk þess er nafn og tónverk Hugo Wolfs
allt annað en óþekkt meðal þeirra sem
yndi hafa af tónlist á annað borö. Hann
er viðurkenndur sem einhver mesti
sönglagameistari sem uppi hefur verið.
Og við skulum nú víkja nokkuð að helztu
verkum hans.
Tónverk Hugo Wolfs eru nær eingöngu
Lieder. Og þaö sem gefur þeim sérstööu
meöal meistaraverka söngljóðalistarinnar
er hin afar nána samvíxlan Ijóðs og lags,
orða og tóna, skálds og tónsmiðs.
Schubert varð fyrstur manna til að hefja
Ijóöasöng í æðra veldi með því að gefa