Lesbók Morgunblaðsins - 30.07.1978, Blaðsíða 13

textanum og iaglínunni meira og ríkara
innihald meö margvíslegum blæbrigöa-
og túlkunarmöguleikum undirleikshljóö-
færisins. Schumann þróaöi aðferðir hans
frekar og knýtti þær enn nánar skáld-
skapnum, auk þess sem hann auðgaði
þetta listform af persónulegri huglægni og
víösýnum viöhorfum til lista og menn-
ingar. En það var Hugo Woif sem
fullkomnaði þessa speglun Ijóölistar í
tónum. Wagner haföi opnaö tónskáldum
nýja og stórkostlega möguleika með
útvíkkun hljómamálsins og meö æ dýpri
íhugun og rannsókn á efniviði síaum:
aöstæöum mannlegs lífs, tilfinningalegum
kenndum og hugarlegum hræringum.
Hugo Wolf tileinkaöi sér margt af tækni
Wagners, einkum það sem nefnt er „freie
Deklamation“ (og ég treysti mér ekki til aö
roða þannig á íslenzku aö hugtakiö haldi
þeirri merkingu sem þaö hefur í tónlist).
En þar meö er ekki sagt aö um stælingu
hafi verið aö ræða. Stíll Hugo Wolfs er
mjög persónulegur og meö hugmynda-
flugi sínu og árræöi teygir hann þessa
deklamation út í þvílíkar æsar aö Wagner
hefði ekki látiö sig dreyma um jafn
óþvingaö og auöugt tónmál né svo hárfína
og skarpa sálskyggni. Það sem Hugo Wolf
átti Wagner fyrst og fremst að þakka voru
ekki aðferðir hans heldur sú hugsjón aö
gera skáldskap aö innblæstri og uppi-
stööu tónlistar. „Ég vil fyrst og fremst láta
í Ijós aö skáldskapur er hin raunverulega
uppspretta tónlistar minnar", skrifaöi
Hugo.
Þegar sami maður er bæöi skáld og
tónskáld er eölilegt aö orö og tónar myndi
fullkomið samræmi. En þegar um er að
ræöa að endurspegla í tónum reynslu,
hugsun og tilfinningu annars manns,
annarrar sálar, heimtar þaö af tónhöfund-
inum mikla og mjög sjáldgæfa samkennd
og sálskyggni. En þessa gáfu haföi Hugo
Wolf til aö bera í svo ríkum mæli aö
undrun sætir. Hann er sálskyggnastur
allra tónskálda, ásamt Mozart. Það hefur
stundum veriö sagt aö hann legði meira
til málanna meö tónunum en skáldiö með
orðum sínum. Þetta er fráleitur mis-
skilningur. Enginn hefur lagt eins mikla
rækt og alúð viö skáld sín sem hann,
enginn virt þau meira, skilið þau betur,
elskaö þau heitar. Hugo Wolf var alveg
ókleift aö semja tónlist viö kvæöi sem
hann unni ekki af heilum hug. Hæfileiki
hans til aö setja sig í spor skáldsins gerir
honum mögulegt að draga fram eitt og
annaö í skapgerö þeirra, tilfinningalífi og
hugsanaferli, sem öörum yfirsést og
aöeins var kannski á þeirra vitoröi er
þekktu þá bezt. Þessar hliöar, sem oft láta
lítið yfir sér, eru stundum kjarni málsins
og það sem gefur karakternum fyllingu, líf
og lit. Hugo Wolf viröist blátt áfram hafa
búiö yfir þeirri undragáfu aö gera oröiö
„eins og þeir“ sem hann var aö lýsa, eins
og Þórbergur þegar honum tekst bezt upp
í mannlýsingum — þó sumum kunni aö
þykja samlíkingin langsótt. Þetta gefur
hverju sönglagahefti hans sinn sérstaka
blæ og stíl og meira aö segja hver
einstakur söngur hefur sitt sjálfstæða líf
eins og honum hafi tekizt að grípa hiö
líöandi andartak nákvæmlega. Hér er ekki
um einskæraran „innblástur" aö ræöa.
Eins og öll andleg „uppljómun" var þetta
árangur mikillar vinnu og erfiðis, athugun-
ar og rannsóknar allra skynfæra á
umhverfinu. Hugo Wolf haföi þann háttinn
aö sökkva sér á kvöldin niöur í þau Ijóö
er hann óskaði aö færa í tóna. Hann las
þau upphátt og kappkostaöi aö setja sig
í þær andlegu stemningar sem ríkti í
hverju kvæði. Morguninn eftir samdi hann
oft lagiö á stuttri stundu. En þaö kom líka
fyrir aö hann velti vöngum yfir kærkomnu
Ijóöi árum saman áöur en hann þóttist
hafa fundið hinn „hreina tón“. Reyndar
ber aö gæta þess aö hann haföi verið
gjörkunnugur öllum þeim skáldum er
hann lagði mesta alúö viö í a.m.k. heilan
áratug áöur en hann hóf aö semja tónlist
fyrir alvöru. Hugo Wolf samdi ekki tónlist
viö kvæöi samtíöarskálda þó sum þeirra
mæti hann mikils. En hann gat ekki
tónsett annan kveöskap en þann er
oröinn var hluti af sjálfum honum á
löngum tíma.
Eitthvert áhrifamesta einkenni á söng-
lögum Hugo Wolfs er sjálfstæöi og
mikilvægi píanóraddarinnar. Oft leggur
hann á þennan hátt áherzlu á þær
einkennilegu andstæður r oft ríkja milli
hugsunar og orðfæris í bundnu máli. Eöa
hann dregur fram ólíkar skapgerðir, t.d.
í Prometheas eftir Göethe, þar sem
píanóiö lýsir bræöi Zeus en söngröddin
uppreisn Títans. Og stundum speglar
hann atburöi og stemningar frá tveim
ólíkum en samofnum hliöum samtímans
eins og í Standschen eftir Eichendorf. Þar
slær ungur stúdent lútu sína í píanóinu en
öldungur, skáldiö sjálft, hlustar hljóölega
og rifjar upp dána daga og löngu
gleymdar ástir. En hverju sem Hugo Wolf
er aö lýsa glata söngröddin og píanó-
undirspilið aldrei sjálfstæði sínu. En þó
eru raddirnar svo listilega samofnar aö
ekki er hægt að nema burtu nótu án þess
aö eyðileggja allt lagið. Þaö er meira en
hægt er að segja um Brahms, Schumann
og jafnvel stundum Schubert, þar sem
nótnaskrúöið er iöulega svo strítt og
ótamiö, að hægt er aö sleppa mörgum
nótum án þess aö það raski miklu, aö ekki
sé talað um þann orðasæg í rituðu máli,
sem er þann veg skrifaður aö unnt er aö
fella úr eöa bæta inn oröum aö vild án
þess aö þaö auki misfellur textans.
Snilligáfa Hugo Wolfs birtist fyrst
Frá Salzborg
fullþroskuö í Mörike-ljóðunum er hann hóf
aö semja í janúar 1888. Þá dvaldi hann
í sumarhúsi vinar síns dr. Heinrich Werner
í litlu þorpi skammt fyrir sunnan Vín. Þaö
heitir Perchstoldsdorf. Húsiö var nánast
óíbúðarhæft yfir veturinn. Þar var ekkert
drykkjarvatn, léleg eldstó og rammfalskt
píanó. En þarna fann Hugo Wolf fullkom-
inn vinnufriö. Auk þess er þessi staður
magnaöur undarlegum, allt aö því dulúö-
ugum furðum. Hugo fannst hann „skrýtinn
og fyndinn“ og komst þar ávallt í sjöunda
sköpunarhiminn. Hugo Wolf bar mikla
viröingu fyrir Eeuars Mörike sem var
sveitaprestur í Swabíu og liföi frá
1804—1875. Hann var hógvær og íhugull
maður með næma skynjun fyrir náttúrunni
og dýpt og óræöi mannshjartans. Sömu-
leiöis bjó hann yfir mikilli kímnigáfu en var
líka þjakaöur af trúarlegum efa og
sálarangist. Allt þetta kemur aödáanlega
fram í lögum Hugo Wolfs. Sjálfur þakkaði
hann Mörike aö hann fann loks sjálfan sig.
Til aö tjá þakklæti sitt skipaöi hann fremst
í Mörike-safnið þegar þaö var prentað
laginu Genesene an die Hoffnung.
Eldmóður Hugo Wolfs var óskaplegur og
hann samdi hverja perluna á eftir annarri.
Hann skrifaöi einum vina sinna er hann
hafði lokið við lagiö Der Knabe und das
Immlein: „Guðdómlegur söngur skal ég
segja þér! Svona innblástur er mér
sálarpínandi unaöur, ekki hrein ham-
ingja“. Hinn 20. marz skrifaöi hann: „í dag
skapaði ég meistaraverk mitt, Erstes
Liebeslied eines Mádchens er hiö lang-
bezta sem ég hef hingað til skapaö. Allt
annaö sem ég hef gert er sem barnagling-
ur í samanburöi". Daginn eftir: Ég tek
aftur staöhæfingu mína frá í gær... því
þaö sem ég samdi í dag, Fussreise, er
milljón sinnum betra". Hinn 19. apríl: „Hve
ég er hamingusamur í dag! Síðasta lag
mitt(Auf einiges altes Bild) sem ég var aö
Ijúka viö er áreiöanlega fegursti gimsteinn
þeirra allra“. Og mági sínum skrifaöi hann:
„Þetta er sannarlega dásamlegt! Þar til nú
hef ég aldrei heyrt vindhörpu og hún
hljómar nákvæmlega eins og í laginu
mínu“. Lagiö sem hér um ræöir heitir An
eine Aoelharfe og er eitt fegursta lag
Hugo Wolfs.
Öll þau lög er Hugo minnist hér á eiga
fyllilega skilið þá hrifningu og hrós er hann
lætur í Ijós yfir þeim. En í Mörike-safninu
eru lög annarrar gerðar sem ekki eru
síður sérstæö meistaraverk. Gaman-
kvæöin eru t.d. einhverjar frumlegustu
tónsmíöar Hugo Wolfs. Eitt ber þó af
öllum, Zur Warnung, er ég hef minnzt á
fyrr í þessari grein. Annað, Der Abschied,
er stórkostlegt uppgjör viö rómantískt
Ijóðaval þeirra tíma, talaö fremur en
sungið en lýkur í mjög óvæntum og
reisnarlegum Vínarvalsi. Líklega sá síöasti
er samin var! Trúarlegu söngvarnir eru
gæddir mikilli dýpt en þó hreinir og oft
ótrúlega einfaldir. Og loks má nefna
dramatískar lýsingar í hrollvekjustíl þar
sem viöfemt hugarflug, ofurnæmi og
innsæi hjálpast aö viö aö skapa hrikaleg-
ar, næstum því skelfilegar meistarasmíöar
eins og Der Feuerritter (einhver ferlegasta
„hrollvekja“ sem til er í músik, og Der
Geister at Mummelsee.
í samanburöi viö þau miklu og djúpu
sálarátök sem koma fram í Mörikeljóöun-
um eru Eicendorf-Lieder Hugo Wolfs á
hinn bóginn blíö, yndisleg og „rómantísk“
í fegursta skilningi þess orös án allrar
lífslygi. Þau sýna allt aðra hliö á honum
og voru þó samin á sama tíma. En þaö
er einmitt eitt aöalsmerki Hugo Wolfs hve
honum er lagið aö draga fram hiö dýpsta
og sérkennilegasta í persónugerö þeirra
skálda er hann samdi tónlist viö.
Eicendorf er einfaldari og ósamsettari en
Mörike, aö skapgerö, hugsun, tilfinningu
og tjáningu. Hann var fremur glaövær
maöur og náttúrudýrkandi en fann þó vel
til klofnings og sársauka yfir þeirri
staöreynd að mannkynið hefur verið skilið
frá náttúrunni „fyrir synd“. Hugo Wolf
speglar þennan mann á marga vegu:
katólska guðhræðslu hans, náttúru-
rómantík, breytilek skapsmunanna er
sveiflast frá trega til gáska eða örvænt-
ingu til hetjumóöar; böl ellinnar, hverful-
leik alls sem er og lifir. Sum Eicen-
dorf-ljóöin eru einstök fyrir undarlega
magíska töfra, sem alltaf er þó haldiö í
skefjum raunsæis. Nefna má t.d.
Stándschen, sem áöur hefur veriö á
minnzt, Verschwiegene Liebe og Nacht-
zauber. Önnur lög, t.d. Der Soldat og Der
Scholar, birta aðrar og ekki eins áberandi
eigindir í fari skáldsins, dálítið reiginsleg-
an húmor og holdlega skynjun.
Göethe-Liederbuch Hugo Wolfs er
flóknasta og íburöamesta Ijóöasafn hans.
Enda var skáldiö ekki viö eina fjölina fellt.
Auk kvæöa úr Wilhelm Meister og nokkur
alþekkt Ijóö skáldsins, hefur hún aö
geyma mörg lítt kunn kvæði úr Dívansafn-
inu. Það er mestanpart afmorsvísur,
drykkjukvæði, spottljóö og alls kýns
skens og öfugmæli. Hugo Wolf hefur veriö
gagnrýndur fyrir of mikla hljómræna og
tilfinningalega þenslu og óróa í
Göethe-ljóðum sínum. Þessi aöfinnsla er
aö mínum dómi út í hött. Göethe var
eiöarlaus og óróleg sál en haföi sterkan
huga og duldi ofsafengnar ástríður undir
grímu mikilli vitsmuna. Hugo Wolf dregur
oft úr nokkrum meitluöum kyrrlátum
Ijóðlínum heilt ómæli af sársauka og
angist. Eöa hann lýsir eirðarleysi skáldsins
og „taugaveiklun" í gáskakvæðunum meö
lítt þolandi spennu. Þetta er ekki
listbrestur heldur fullkomlega réttur
skilningur á flókinni sálargerö þessa vitra
og fjölhæfa skálds. Frægustu lög Hugo
Wolfs viö Ijóö eftir Göethe er þó almennt
viöurkennd sem einhverjar mestu — og
að sumu leyti kannski merkilegustu —
tónsmíöar hans. Þau eru Harfenspiler
I—III, Prometheus, Ganymede og Grenz-
en der Menscheit. Schubert samdi einnig
einhver frægustu og stórbrotnustu lög sín
viö þessi Ijóö. Þaö var venja Hugo Wolfs
aö gera aldrei lag viö kvæöi er hann áleit
aö heföi áöur verið túlkuö til fullnustu í
tónum. Meöal slíkra Ijóöa taldi hann
Gehemnis og An Schwager Kronos eftir
Göethe og Schubert. Hins vegar var Hugo
á þeirri skoöun að Schubert heföi
misskilið Harfenspiler, Prometheus,
Ganymede og Grenzen der Menscheit.
Lýsing Schuberts á Harfenspiler er
„óeölilegri" og meira blátt áfram en hin
kalda gegnumsmjúgandi sálgreining Hugo
Wolfs. Schubert gefur alla samkennd sína
og hluttekningu en Hugo Wolf reynir að
útskýra hvers vegna Harfner er jafn
óhamingjusamur og raun ber vitni og í
hverju sú ógæfa er fólgin. Tónlist hans
líkist þöglu örvæntingarópi sem 4-eynir af
öllum mætti aö brjótast fram en er
temprað meö köldum viljastyrk formsins.
Harfnerlögin eru sprottin frá dýpstu
hjartarótum Hugo Wolfs og hlustandinn
getur ekki annaö en haft í huga skelfileg
örlög hans. Áöur hefur veriö minnst á
Prometheus en lag Wolfs er án efa
stórkostlegasta músik sem gerö hefur
veriö viö þetta fræga Ijóö. En Ganymede
og Grenzer der Menscheit eru ekki síður
merkileg stórvirki. í hinu síöarnefnda
hefur ofsi og uppreisn Prometheus breytzt
í auðmýkt og lotningu fyrir sköpunarverk-
inu, gátu lífs og dauöa, hins stundlega og
eilífa. Ganymede Ijómar aftur á móti af
birtu, hlýju og gleöi.
Spænska Ijóðabókin haföi áöur vakiö
athygli Schumanns, Brahms og fleiri en
enginn haföi árætt að draga fram hinn
grófa og nautnalega blæ er ríkir í þessum
Ijóöum. En Hugo Wolf var sem endranær
óhræddur við aö fást viö kjarna málsins.
Fyrstu tíu trúarlegu kvæöin eru meöal
fegurstu, dýpstu og einlægustu hugsana
hans. Hann skilur að „trúin“ sem þessar
lánlausu manneskjur eru aö játa, á rót
sína aö rekja til mislukkaörar ævi,
brostinna vona og glataöra tækifæra. Þá
er blóö krossins sætt og lausnarinn Ijúfur
þreyttum og vonsviknum mannsálum.
Þessi auömjúka alþýðutrú er samt sönn
og laus við hræsni og hefur veriö og er
enn síöasta hálmstrá margra þeirra sem
orðið hafa utangarðs í baráttu lífsins. En
milli þessara syndajátninga eru yndislega
tærar og barnslegar skyndimyndir af
Jesúbarninu, Maríu og Jósef. Hin 34
veraldlegu Ijóð eru allt ástakvaeði. Hugo
Wolf gefur þeim talsvert suörænan blæ
með píanóundirspilinu. Þetta eru glæsi-
legir söngvar, æsandi, duttlungafullir og
iöa af lífi. Hvert lag hefur sína stemmn-
ingu; ástasælu, örvæntingu, hatur, reiði,
afbrýöi, stolt. í heild eru þetta þunglyndis-
legir söngvar alveg eins og þaö sálarlíf
Framhald á bls. 15