Lesbók Morgunblaðsins - 22.10.1978, Qupperneq 12
Sigurður Skúlason magister
FÓKUS, brennidepill. Orðið er
komið úr latínu, þar sem focus
merkir: eldstó, en hún var eins
konar brennidepill í rómversku
heimilislífi. d. fokus, e. focus.
FÓLÍÓ, stærsta tegund bókar-
brots (OM), prentað þar: folio.
Orðið finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1712 (OH). Það er komið af
latneska orðinu folium sem merk-
ir: blað. d. folio, e. folio.
FÚXÍA, tárablóm, stofujurt af
eyrarrósaætt (OM). Orðið finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1882. Þetta
skrautblóm heitir eftir þýskum
lækni og jurtafræðingi, Leonhard
Fuchs að nafni, sem uppi var á 16.
öld. e. fuchsia.
GALLERI, m.vndlistarsalur,
málverkasafn, sæti í leikhúsi efst
uppi undir lofti. Þetta orð hefur
nýlega komist inn í ísl. tal- og
ritmál. d. galleri, e. gallery.
GEIM, svall, veisla (með
drykkju og dufli), taumlaus
skemmtun (OM). Þetta aðskotaorð
er tiltölulega nýkomið inn í ísl.
mál, einkum talmál, úr ensku, en
þar er það ritað game og var
upphaflega haft um flestallt sem
fólk skemmti sér við. Fornenska
orðið, sem það er komið af, hét
gamen og er vafalaust ensk mynd
af íslenska orðinu gaman. Orðið
geim í spilum og skák finnst hins
vegar í ritmáli frá árinu 1898
(OH).
GENERÁLL, yfirhershöfðingi.
Orðið finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1661 (generall) (OH). Það er komið
af latneska orðinu generalis (sem
varðar allan kynstofninn). d.
generalj e. general.
GENIAL, hugvitssamur, snjall
o.s.frv. Orðið finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1880 (OH). Það á rót sína
að rekja til genialis í latínu (af
góðri ætt). d. genial, e. genial.
GESTAPÓ, leynilögregla þýskra
nazista. Elsta dæmi þessa orðs í
seðlasafni OH er frá árinu 1955.
Orðið er stytting úr Geheime
Staatspolizei á þýsku (Leynilög-
regla ríkisins). d. gestapo, e.
gestapo.
GRÓSSÉRI, stórkaupmaður,
ríkisrobbi, auðkýfingur (OM). Orð-
ið finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1821 og er þar haft um kaupmenn
hina stærri (OH). Það er komið af
danska orðinu grosserer (stór-
kaupmaður). Á 14. öld merkti
grocer í Englandi: Kaupmaöur sem
seldi einungis mikið vörumagn í
einu eða „by the gross" eins og það
var orðað.
GÆI, strákur (OM). Þegar
bandarískir unglingspiltar koma
til Evrópu og spyrja þar eftir
gistirými í hóteli segja þeir oft:
„We are some guys... (Við erum
nokkrir strákar...). Ósennilegt er
að þeir viti að uppruna orðsins guy
má rekja til Guy Fawkes þess er
frægur hefur orðið í sögu Eng-
lands fyrir þátttöku sína í púður-
samsærinu árið 1605 og var
pyndaður og síðan hengdur fyrir
vikið. I Bandaríkjunum merkir
guy aðeins náungi. Samt er ekki
laust við að orðatiltækið „to guy
people" (að draga dár að fólki) hafi
niðrandi merkingu. Gæi í íslensku
er trúlega aðskotaorð frá styrj-
aldarárunum skömmu fyrir miðja
20. öld. Af því orði er dregið lo.
gæjalegur, svo það er farið að sá
sér!
IIASAR, hasi, gáski, ólæti,
hamagangur, fjör, (hættulegur)
leikur (OM). Þetta er ungt orð í
íslensku (OH). Hasar merkti
upphaflega: teningsleikur og er
komið af arabiska orðinu alzar
(teningurinn). En af því að ten-
ingskast er tilviljunarkennt fékk
orðið merkinguna óvæntur atburð-
ur er það var tekið upp í spænsku
sem: azar. I frönsku varð það
hasard og í ensku hazard (tilvilj-
un). Þar merkir það enn m.a.
áhættuspil. d. hasard.
HOBBÍ, áhugaefni, tómstunda-
gaman. Orðið finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1960, ritað hobby (OH).
d. hobby, e. hobby.
HOTTINTOTTI, maður af sér-
stökum kynflokki meðal frum-
byKfíja Suður-Afríku (OM). Orðið
finnst í ísl. ritmáli frá 17. öld
(OH). Þegar Hollendingar stigu á
land við Góðrarvonarhöfða hittu
þeir fyrir kynflokk innborinna
manna, en skildu ekki stakt orð af
tali þeirra; það lét í eyrum
Hollendinganna eins og stam, allt
með rykkjum og skrykkjum. Einu
atkvæðin, sem Hollendingarnir
þóttust bera skyn á, voru: hot og
tot. Því nefndu þeir fólkið: hot-
en-tot (cn merkir og í hollensku).
d. Hottentot, e. Hottentot.
HÚMOR, kímni, fyndni. Orðið
finnst í ísl. ritmáli frá byrjun 20.
aldar (OH). Það er komið úr latínu
(humor) og hafði þar síður en svo
skopmerkingu því að það merkti:
vökvi. Heimspekingar fornaldar
héldu nefnilega að í mannslíkam-
anum væru fjórar vökvategundir
og að skaplyndi mannsins , væri
komið undir blöndunarhlutföllum
þeirra. Væru þau röng, væri ekki
við góðu að búast. Seinna fékk
humor merkinguna: undarlegheit
eða skringileiki og húmoristi fór
aö merkja: sérvitringur. Loks fékk
húmor merkinguna: skopskyn og
húmoristi merkinguna: grínisti. d.
humor, e. humor (humour).
HYSTERIA, móðursýki. Orðið
finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1932
og lo. hysteriskur frá árinu 1934
(OH). Það er komið úr grísku og
heitir þar hystera sem merkir:
móðurlíf. Af því að konur þóttu
tilfinningaríkari en karlar þótt'
sjálfsagt að eigna hýsteríuna
einhverju líffæri þeirra og varð
móðurlífið fyrir valinu. Af hýst-
ería er dregið lo. hýsteriskur sem
merkir: móðursjúkur. d. hysteri, e.
hysteria.
ÍDEA. hugmynd. Orðið finnst í
ísl. ritmáli skömmu eftir 1870 og
er þýtt þar: hugsýni (OH). Það er
grískt að uppruna (idea) og merkir
þar upphaflega: mynd eða líking.
Menn hafa löngum álitið að sjón
væri sögu ríkari og að nauðsynlegt
væri að leiða hvaðeina augum til
þess að tilveru þess yrði trúað.
Seinna þróaðist merking orðsins í:
hugmynd. d. idé, e. idea. Af þessu
orði er idealisti (hugsjónamaður)
dregið. Finnst það í ísl. ritmáli frá
árinu 1881 (OH). d. idealist, e.
ideabst.
IDÍÓT (IDJÓT), bjálfi, flón,
fábjáni o.s.frv. Orðið finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1891 (OH).
Forn-Grikkir kölluðu þann, sem
gegndi ekki opinberu starfi, idiot-
es, en það merkti: alþýðumaður.
Þaðan er orðið idíót komið og
hefur nú heldur en ekki breytt um
merkingu á verri veg. d. idiot, e.
idiot.
IDYL, friðsæld, skáldverk um
kyrrlátt sveitalíf. í ísl. ritmáli frá
20. öld kemur fyrir lo. idylliskur
(OH). Orðið idyl á rót sína að rekja
til grísku, þar sem orðið eidyllion
merkir: Eins konar hjarðljóð um
það sem skáldið hafði séð í
sveitasælunni. d. idyl, e. idyll.
INSPÍRASJÓN, innblástur. Orð-
ið finnst í ísl. ritmáli frá miðri 20.
öld (OH). Það er komið úr latínu,
þar sem inspiration merkir: anda-
gift frá guði. Nú hefur merking
orðsins víkkað þannig að talað er
um andagift frá ýmsu. d. inspira-
tion, e. inspiration.
INTELLÍGENS, vitsmunir,
greind o.s.frv. Orðið finnst í ísl.
ritmáli frá 20. öld (OH). Það er
komið af latneska orðinu intelli-
III HLUTI
gentia sem merkir: glöggskyggni,
greind. d. intelligens, e. intelli-
gence.
JERSEY, fataefni kennt við
eyjuna Jersey í Ermarsundi. í
íslensku ritmáli frá árinu 1897 er
getið um jersey drengjaföt (OH).
e. jersey.
KALÖRÍA, hitaeining. Finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1906 (OH).
Orðið er komið af latneska orðinu
calor (hiti). d. kalorie, e. calorie.
KANDÍDAT, sá sem hefur lokið
háskólaprófi í einhverri grein; sá
sem sækir um einhverja stöðu eða
eftir einhverjum titli; frambjóð-
andi í kosningum (OM). Orðið
finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1862,
stafsett candidat (OH). Það er
komið úr latínu og merkir þar:
hvítklæddur maður. Stafar sú
merking af því að þegar Rómverj-
ar háðu stjórnmálabaráttu gættu
þeir þess vandlega að skikkjur
þeirra væru mjallahvítar til þess
að þeir gengju í augun á lýðnum
sem hlustaði á þá. Seinna hlaut
orðið merkinguna: umsækjandi
um starf. d. kandidat, e. candidate.
KAPÍTULI, kafli, þáttur (í bók)
(OM). Orðið kemur fyrir í ísl.
fornmáli (Fr.). Það er ásamt.
ýmsum öðrum orðum komið af
latneska orðinu capitulum sem er
smækkunarmynd af caput (höfuð)
og merkir: Letur sem er ofan við
lesmál. d. kapitel, e. chapter.
KAPTEINN, kafteinn, skip-
stjóri (OM). Orðið finnst í ísl.
ritmáli í byrjun 17. aldar (OH).
Það er eins og orðið kapituli dregið
af latneska orðinu caput (höfuð)
og merkir: Maður sem settur er
vfir herdeild eða skipshöfn. d.
kaptajn, e. captain.
KARAKÚLFÉ, sauðfé, er gefur
af sér mjög verðmætt skinn,
einkum lömbin (OM). Orðið kara-
kúl er komið inn í ísl. ritmál
nálægt miðri 20. öld (OH). Það
merkir: Með svört ' eyru og er
afbökun úr tyrknesku orðunum:
qara qulag (svart eyra). Það
merkir: Loðskinn sem haft er í
kvenkápur. Skinnið er af persnesk-
um gaupum sem eru heldur stærri
en refir. Það er með rauðbrúnu
hári. Eyrun á gaupunum eru stór
og svarthærð. e. caracul.
KARDÍNÁLI, einn af æðstu
mönnum rómversk-kaþólsku
kirkjunnar, meðlimur þeirrar
samkundu, er velur páfa úr eigin
hópi (OM). Orðið kemur fyrir í ísl.
fornmáli (Fr.). Það er komið af
latneska orðinu eardo (hjarir), en
af því er leitt latneska orðið
cardinalis. Það merkti upphaflega:
Eitthvað sem snertir hjarir, en
öðlaðist síðar merkinguna: Eitt-
hvað mjög mikilsvert sem annað
byggist á. Þannig tala t.a.m.
enskumælandi menn um þrjár
höfuðdygðir (cardinal virtues);
trú, von og kærleika. d. kardinal,
e. eardinal.
KARIKATÚR, skopmynd. Þetta
orð er komið af latnesku so.
carricare (að hlaða vagn). Sú sögn
varð í frönsku að: chargier og í
ensku að: charge. Merking þessara
sagnorða víkkaði síðan og varð: að
hlaða (menn) störfum, áhyggjum,
glæpum; hlaða byssu. Karíkatur
merkir því upphaflega: Mynd sem
er „of hlaðin" eða ýkt. d. karikatur,
e. caricature.
KASTALI, virki, vígi, höll (í
sérstökum stíl) (OM). Orðið kemur
fyrir í ísl. fornmáli (Fr.) Það er
komið úr latínu og heitir þar
castellum. Það varð á fornensku:
ceaster, cester. Nú heitir það
-chester eða -caster í endingum
sérnafna í ensku (Manchester,
Doncaster). d. kastel, e. castle.
KATAKOMBA, neðan jarðar
grafhýsi, grafhellir. Orðið nefnist
á latínu catacumba (holrúm í
jörðu þar sem lík voru sett í
frumkristni). Orðið katakumba
kemur fyrir í kvæði eftir Eggert
Ólafsson (1726-1768) (OH). Marg-
ir Islendingar þekkja katakombur
Rómaborgar af eigin sjón. d.
katakombe, e. catacomb.
KAVALÉRI, herra, kurteis
maður (OM). Orðið finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1896, stafsett:
kavaler (OH). Það er vafalaust
hingað komið úr dönsku eins og
fjöldinn allur af ísl. aðskotaorðum,
enda heitir það þar kavaler. Á
ensku heitir það cavalier og er
komið af franska orðinu cheval
(hestur) því að riddarar sátu á
hestbaki. Franska orðið cheval er
hins vegar komið af latneska
orðinu caballus er merkir: hestur
(sbr. ísl. kapall). Riddaramennska
þessara manna fékk seinna merk-
inguna: kurteis, einkum við konur.
KAMPAVÍN, dýr víntegund,
gerjuð úr þrúgum (OM). Orðið
finnst í íslensku ritmáli á 19. öld
(OH). Má rekja það til frönsku, en
þar nefnist þessi drykkur champ-
agne eftir franska vínyrkjuhérað-
inu Champagne. d. champagne, e.
champagne.
KAOS, óskapnaður, ringulreið.
Orðið finnst í ísl. ritmáli á 20. öld
(OH). Það er komið úr grísku,
heitir þar kaos og merkir: óskapn-
aður. d. kaos, e. chaos.
KLASSISKUR, sígildur. Orðið
finnst í ísl. ritmáli á 4. tug 19.
aldar. Það er komið úr latínu, en
þar heitir það classicus og merkir:
fyrsta flokks. d. klassisk, e. classic.
KLAUSTUR, munkasetur,
nunnusetur (OM). Orðið kemur
fyrir í ísl. fornmáli (Fr.). Það er
komið af latneska orðinu claustr-
um sem merkti upphaflega: loka
(no.). Seinna fór það að merkja:
Einangraður staður þangað sem
guðrækið fólk fór til að draga sig
í hlé frá háreysti veraldarinnar. d.
kloster, e. cloister.
KLÓSETT, salerni (OM). Orðið
finnst í íslensku ritmáli frá 20. öld
(OH). Það merkti upphaflega:
Einkaherbergi, m.a. fyrirmanna
þar sem leynifélög höfðu fundar-
höld og ýmis launráð voru ráðin.
Orðið er komið af latneska orðinu
clausum (lokað herbergi). Þaðan
barst það um frönsku til ensku,
þar sem það varð: closet. d. kloset.
KÓKÓ, KAKÓ,
(hréssingar)drykkur, duftið, sem
drykkurinn er gerður af, unnið úr
aldini (fræjum) kakótrésins sem
vex í heitum löndum (OM). Orðið
kakao finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1827. Það mun ættað frá Mexíkó.
Þar lærðu Spánverjar það og í tali
þeirra varð það: cacao. d. kakao, e.
cocoa.
Framhald
í næsta blaði
NOKKUR
AÐSKOTAORÐ
í ÍSLENSKU