Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1978, Side 15

iéÍ
1 tgff 78 ||
Um
myndlist
í kirkjum
upplýsta Krist, hinn „nýja mann“
þrunginn innri dýpt og yfirvegun.
Kristsmyndir Nazarenanna, sem
dönsku altarismyndirnar okkar bera
greinilegt svipmót af, eru tiltölulega
lausar viö að tjá innri átök og merkingu
hins biblíulega atburöar, þær sýna
yfirborö hans í smáatriðum og eru því
um leið háöar óhjákvæmilegum tak-
mörkunum hinnar bókstaflegu
nákvæmni eins og upprisumyndir þeirra
sýna hvaö bezt. Kristur þessara mynda
sýnir jafnan næsta lítil einkenni þess
Krists, sem á krossinum hrópaöi „Guð
minn, hví hefur þú yfirgefið mig?“
6Í kirkjum okkar eru margar góöar
■ altaristöflur eftir íslenzka lista-
menn — auk annarra listaverka. Má af
handahófi nefna fáeinar þessara
mynda: Mynd Þórarins B. Þorlákssonar
í Þingmúlakirkju í Skriödal, altaris-
myndir Kjarvals í Vopnafjaröarkirkju,
Borgarfiröi eystra, Blönduósi og Innra--
Hólmskirkju, myndir Ásgríms Jónsson-
ar í Stóra-Núpskirkju, glugga Geröar
Helgadóttur í Saurbæ og Skálholti (auk
fjölmargra annarra verka hennar er-
lendis), mynd Barböru í Kópavogskirkju
(auk skreytinga hennar á Passíusálm-
unum) og verk Grétu Björnsson — svo
eitthvaö sé nefnt.
Þaö er ekki alveg víst, aö niöurstaöa
Björns Th. Björnssonar, listfræöings, sé
rétt er hann segir í hinu mikla og merka
riti sínu „íslenzk myndlist á 20. öld“ eftir
aö hann hefur réttilega útlistaö hiö
niöurnídda ástand kirkjulegrar listar á
íslandi: „Það er menningarforysta
þjóðkirkjunnar, sem á hér þá sök, sem
er. Hún hefur ekki séð hjörö sinni fyrir
neinu listrænu ráöuneyti á þessu sviði;
hún hefur jafnvel lagt sína upplyftu
hönd yfir alls kyns erlent búðardrasl,
sem inn í kirkjurnar hefur flotiö og ekki
bliknaö neitt sýnilega viö“ (2. bindi, bls.
227). Þeim mun sárari er þessi þróun í
augum listfræðingsins, þar sem „íslenzk
kirkjulist á sér þó nokkra hefð“ (bls.
227). Ekki skal dregiö úr orðum
listfræöingsins en spyrja mætti samt
sem áöur, hvort ekki bæri aö leita
orsakanna enn dýpra en í tilfærðum
orðum er gert, þ.e.a.s. í guðfræðilegum
skilningi safnaöanna á hlutverki kirkju-
legrar listar. Hennar hlutverk er ekki að
vera vitnisburöur um innri frómleika
gefendanna, ekki heldur aö vera „biblía
hinna ólæsu" eins og myndskreytingar
kirkjunnar voru gjarnan kallaöar á
miööldum, einfaldlega vegna þess, aö
allir eru orönir læsir. Hiutverk kirkju-
legrar listar er eöa ætti aö vera einmitt í
orösins fyllstu merkíngu „trúarleg list“,
list, sem snertir dýpstu spurningar
mannsins, sem eru trúarlegs eölis,
spurningar um líf og dauöa, sekt og
fyrirgefningu, tilgang og tilgangsleysi,
ótta og von. Allt eru þetta trúarlegar
spurningar hins veraldlega manns og
hinnar veraldlegu listar. Hinn veraldlegi
listamaöur þekkir syndina og sektina,
óttann og spurningar um von og tilgang
eins vel og hinn „trúaði“ listamaöur og
sömuleiöis hefur hinn veraldlegi lista-
maöur oft reynslu af náðinni — kannski
oft ekki mirmi en hinn svokallaöi trúaöi
listamaöur. Hér er ekki verið aö gera
lítiö úr trúuöum listamönnum, sem nota
hin biblíulegu tákn í listsköpun sinni
eins og t.d. Rouault eöa hver annar,
sem þaö gerir af ósvikinni snilld.
7Kirkjuleg list hefur á sérhverju
■ tímabili sögunnar boriö boö-
skapnum um Krist vitni í búningi beztu
listar sérhvers tíma. Hún hefur sjaldan
verið upp á einhverja sérlega „kristilega
list" komin, hennar mestu listamenn
voru skapandi listamenn. En listin innan
kirkjunnar hefur ekki aöeins boriö
boöskapnum vitni heldur hefur hún
ævinlega og í engu minna mæli
Að ofani Hin fræga Ronchamp-kirkja,
sem Le Corbusier teiknaði. Til vinstrii
í krossafestingarmynd Griinewalds er
þjáningin útm&luð, m.a. með því að
Kristur er allur þakinn kaunum og
bólum.
endurspeglað veruleika mannsins. I list
sérhvers tíma speglast þau átök, sem
eiga sér staö í veruleika mannsins,
speglast ótti hans og vonir. Þaö væri
meiri háttar tímaskekkja einhvers
listamanns aö ætla sér aö sýna trúfesti
sína viö boöskapinn meö því t.d. aö
endurvekja táknheim Dúrers eöa
Cranachs, sem báöir voru boðberar
lúthersks siöar í verkum sínum. Tákn-
heimur sannrar listar er veruleiki líöandi
stundar, hiö sama gildir um þá list, sem
á heima í kirkjunni. Hins vegar eru hin
biblíulegu tákn enn sem fyrr ósmár hluti
af táknheimi listarinnar, hvort sem hún
er nú innan eöa utan kirkjunnar og
hvort sem um er aö ræöa myndlist,
skáldskap eöa hvaö annaö. Má nefna
hlutverk krossins í veraldlegri list sem
dæmi, svo og hinn útbreidda „jesú-
gerving". Hin veraldlega list, sem telur
sig kannski ekkert vita um heföbundin
trúarleg tákn, grípur oft til þeirra tákna
úr sjóöi kristinnar trúar, jafnvel án þess
aö hún sé sér þess meövitandi.
8Það sérstaka einkenni þeirrar
■ listar, sem kalla mætti kirkjulega
list er upprisan, von mannsins, von
heimsins. Samt sem áöur mætti spyrja,
hvort þessi sé eftir allt saman raunin, aö
kirkjuleg list beri upprisunni og von
hennar betur vitni en hin svokallaöa
veraldlega list. Oft hafa kirkjunnar
menn fyrst spurt um trú ifistamannsins
og síöan metiö gildi verksins í framhaldi
af því — mætti í því sambandi nefna
ýmis verk Emils Nolde svo sem
myndina „Der grobe Gartner“ (1940)
Þjáning mannsins hcfur verið eftir-
minnilega túlkuð í ýmsum listaverk-
um, sem ekki eru í kirkjum. Þar á
meðal er alkunn mynd Kate Kollwitz
af hungruðum börnum og hinar signu
axlirerfiðisinshefur Asmundur Svcins-
son túikað í Vatnsberanum.
Maria Skagan
JÖLATRÉ
Rótslitið velkist þaö
eftir gangstétt á gráum degi,
krækir visnum greinum í vindinn
eins og til aö rísa upp
og leita sér nýrrar rótfestu
í gráum steini.
Fellur magnvana,
fýkur í veg fyrir strætisvagn
— brotnar.
Frýs niður í göturæsið.
Inni í skáp í hlýju húsi
kúrir glitvana skraut
og marglitar perur.
En Ijósin — Ijósin
eru vegferö í skýjum,
sem bíöa eftir stjörnu
að vaxa inn í augu okkar
og festa í hjartanu rætur.
ENDUR-
FÆÐING
Viö munum
koma hér aftur
aö gera óvirk
orö og sprengjur.
/E og aftur,
unz viö
dáin gröfinni
höfum á valdi okkar
eldtúngumáliö
og getum sagt
með sanni:
Lýs milda Ijós.
eöa jólamyndina „Heilige Nacht“ (1912),
sem guöfræöingar hafa vænt um
trúarlegan tómleika (undirritaöur er þar
á ööru máli). En hiö sama má segja um
mikinn fjölda listaverka eftir „kristilega“
listamenn, sem hafa hvergi fariö í
launkofa meö trúarjátningu sína.
Vissulega má um þaö deila, hvort
listamenn, sem standa utan viö hina
kristnu kirkju, séu hæfir til aö túlka
miölæga -reynslu trúarinnar, svo sem
reynslu krossins og upprisunnar. Næst
lægi viö aö segja aö svo væri ekki.
Reynslan sýnir aftur á móti tvíræöi
slíkrar fullyröingar. Þar viö bætist sú
guöfræöilega spurning, hvaö veriö sé
aö túlka, þegar veriö er að túlka
krossinn og upprisuna, er ekki veriö aö
túlka sammannlega grundvallarreynslu;
annars vegar vonlausrar þjáningar og
hins vegar ódrepandi vonar? Og má
ekki segja, aö túlkun þessa veruleika sé
ævinlega ferskt viöfangsefni guöfræöi
og lista, sem sérhver ný kynslóö veröi
aö fást stööugt viö?
Ekki má gleyma hinum skapandi
þætti þegar listin er annars vegar. Er
listamaöurinn þá ekki öörum þræöi aö
túlka veruleik hinnar „harla góöu“
sköpunar? Of einfalt væri aö segja, aö
listamaðurinn væri aöeins hæfur til aö
tjá veruleik syndarinnar eöa firringar-
innar því aö ekki ber á ööru en veruleiki
upprisunnar hafi oft veriö býsna
sannferöuglega skynjaöur og túlkaöur í
hinni veraldlegu list. Vissulega segir
gott listaverk aldrei „allt“, þaö veröur
aldrei króað af inni í horni og þar
kreistur út úr því einhver hreinn
boöskapur. Gott listaverk er miklu
heldur til þess falliö aö Ijúka upp nýjum
víddum í lífi þeirra sem njóta þess
heldur en aö færa því einhvern
„boöskap“ eins og hiö talaöa orð gerir. í
þessu Ijósi má líta svo á, aö hinn kristni
söfnuöur geti gefiö góöu listaverki
jafnvel guölauss listamanns djúpt
trúarlegt innihald og sé verkið þar meö
fullkomlega gjaldgengt í kirkju
safnaöarins. Sérhvert listaverk, sem
túlkar veruleik mannsins af hreinni dýpt
er til þess falliö aö þjóna hinum kristna
söfnuöi.
9Þegar list innan veggja okkar
■ kirkna er borin saman viö list utan
kirkjunnar vakna ýmsar samvizku-
spurningar. Ber list kirkjunnar uppris-
unni vitni? Ber hún veruleik krossins
vitni? Er listin utan kirkjunnar ekki
oftast mun sannari boöberi krossins, er
hún sér ekki á mun greinilegri hátt og
dýpri, meðvitandi um synd og sekt
mannsins, ber hún ekki vitni um synd,
sekt og dauða, um stríö, mengun og
upplausn á öllu betur sannfærandi hátt
en kirkjuleg list? Og hvaö um uppris-
una? Er listin utan kirjunnar ekki oft
mun fyllri af gleöi og von, litríkari og
frjálsari, lífsglaðari og djarfari en listin
innan kirkjunnar? Og er hún ekki þar aö
auki löngu búin aö taka ómakið af
kirkjulegri list, þar sem um þaö er aö
ræöa aö túlka hinar trúarlegu spurning-
ar mannsins? — Hér er samanburöur-
inn meö vilja settur á oddinn.
Spurningin er samt sú, hverju þaö
sætir, aö í okkar kirkju vaxi gjarnan svo
þyrrkingslegur gróöur, hvort sem það
er list eöa eitthvað annaö, sem skyggir
á fagnaöarboöskapinn. /Etti sú list, sem
er til húsa í okkar kirkjum ekki aö bera
gleöi upprisunnar vitni á ólíkt betur
sannfærandi hátt, ólíkt djarfari og
frjálsari, ólíkt litríkari og ánægöari en
nokkur önnur list? /Etti hún ekki líka að
bera hinum prógressíva spámanni Jesú
frá Nazaret vitni? /Etti hún ekki aö bera
vitni hinum þjáöa, krossfesta Jesú á
Golgata og samlíöun hans meö öllum
mönnum, sem þjást? /Etti hún ekki aö
bera vitni von upprisunnar, sem veitir
athvarf í heimi, sem kjarnorkusprengjan
brosir storkandi mót?
Sú list, sem dönsku myndirnar okkar
eru fulltrúar fyrir er löngu úr sér gengin
og oröin þrúgandi byröi á safnaöarlífi í
landinu. Megniö af þessari list er
sjálfsagt þaö, sem listfræöingurinn
kallar hér aö framan í tilvitnun „erlent
búöardrasl“ og ætti að hljóta afdrif,
sem slíkum hlutum bezt sæma. En um
leiö ættu orö listfræöingsins aö hvetja
listamenn og sóknarnefndafólk, presta,
væntanlega listgefendur og aöra aö
finna hina réttu leið til endurnýjunar.
Kirkjuleg list hefur ævinlega í sögunni
veriö bezta list síns tímaj hví ætti hún
ekki aö geta verið þaö áfram?
Eins og álfahamar eða klettaborg rís kirkjan, sem Wotruba teiknaði
og frá er sagt í greininni.
„Er listin utan kirkjunnar ekki
oftast mun sannari boðberi kross-
ins, er hún sér ekki á mun
greinilegri hátt og dýpri, meðvit-
andi um synd og sekt mannsins,
ber hún ekki vitni um synd, sekt
og dauða, um stríð, mengun og
upplausn á öllu betur sannfær-
andi hátt en kirkjuleg list?44

i
i
i