Lesbók Morgunblaðsins - 31.03.1979, Blaðsíða 12

„Fjarlaegðin frá því, sem menn unna,
kennir þeim aö muna“. Þessi ummæli
Sigurðar Nordals eru rituö í formála
„Andvakna“ Stephans G. Stephans-
sonar. Þau eiga á þessum staö við alla,
sem fóru aö heiman og áttu ekki
afturkvæmt. Þessi orö eiga einnig viö
þá, sem lifa enn í átthögum sínum,
þegar þeir minnast liöinna daga. Þá er
fjarlægöin skilin sem hugtak, sem tákn
löngu liöinna daga. Og svo getur þaö
líka skeð, aö fjarlægö landanna og
tímanna falli saman á sömu braut.
Þaö var fyrir tólf árum — í Grímsey.
Ég dvaldi þar nokkra mánuöi í góðu
yfirlæti. Ég var ekki vel fallinn til
mikilvægra starfa í sambandi viö fisk-
inn, þó nógu laginn aö dreifa salti yfir
hann, blessaöan. Samveran viö menn
þar var mér mikils viröi, og einnig sá
drjúgi tími, sem ég átti til lestrar á
vetrarmánuöum. Eyjarbókasafn hefur
margt aö bjóöa, sem er forvitnilegt, fyrir
utan þaö lestrarefni, sem maöur má
búast viö aö finna í íslenzkum bóka-
söfnum í bæjum og sveitum.
Sjóndeildarhringur Willards Fiske,
íslandsvinarins góöa, var víöur. Átti
hann von á skipbrotsmönnum á þessari
afskekktu eyju, þegar hann gaf af rausn
sinni meöal margra bóka Nýja Testa-
mentiö á erlendum tungum? Svo mjög
var þaö ánægjulegt og fróölegt fyrir mig
aö rifja upp málið fagra, sem ég haföi
fyrst lært af barnfóstru okkar heima
fyrir austan — fyrir rúmlega hálfri öld,
máliö sem var ríkismál landsins okkar
þá fyrir 1918. Hálf öld! Þaö hljómar
ööru vísi en bara 60 ár. Hafi skilningur
minn á rússnesku veriö farinn aö ryðga,
þá hjálpaöi mér samanburður við
ritninguna á íslenzku eöa þýzku, móöur-
máli mínu.
Það var nú ekki hægt aö halda sig viö
áðurnefndar bókmenntir einar. Ég las
mikiö gömul íslenzk tímarit og einnig
skáldsögur. Meðal annarra valdi ég
sögu eftir Gunnar Gunnarsson „Aö-
venta" hans var mér vel kunnug. Hana
haföi ég lesiö heima fyrir nokkrum
áratugum. „Fjallkirkjuna" las ég hins
vegar mér til mikillar ánægju á íslenzku
fyrir nokkrum árum. Þegar ég las
„Svartfugl" nú í Grímsey, varö ég strax
gagntekinn af þessari þróttmiklu sögu.
Og þá geröist einnig eitthvaö annaö,
þegar ég komst lengra í efni og
umhverfi sögunnar. Þig hefur dreymt
þetta áöur. Þaö er eitthvað, sem þú
kannast viö. Hvernig stendur á því?
✓
Ulfur Friðriksson
Fjarlægðin
tóhinuliðna
Höfundurinn er einn þeirra manna erlendra, sem bárust út til íslands aö
afloknum hildarleik heimstyrjaldarinnar, upprunninn frá Lettlandi, sem er í
okkar augum harla fjarlægt og ókunnugt. Hann er einnig einn þeírra, sem
hafa oröiö aö farga nafni sínu og taka upp nýtt til þess aö geta orðið
íslenzkur ríkisborgari. Og hann er reyndar fyrir löngu orðinn sá íslendingur
meö staðgóða þekkingu á sögu okkar og bókmenntun, sem margir gætu
tekið til fyrirmyndar og gefur greinin sú arna raunar hugmynd um það.
„Eg fletti íslenzkum annálum. þeim mörgu heítum. sem ég hafði keypt hjá fornbókasala.
Og mikil varð undrun mín og gleði að mæta löndum mínum á ókunnum slóðum, þegar ég
las í Vallholtsannál: 1664 13. ágústi kom hafskip á Sauðárkrók. Þar voru kúrlenzkir
menn, meinlausir, áttu að sækja brennistein “.
Hvar og hvenær hefur þú mætt því, sem
þú ert aö fást viö núna?
Smám saman varö mér þaö Ijóst.
Undirvitundin laðaði fram minningar,
sem sóttu mig heim. Fyrir 40 árum lá
bók meöal jólagjafa minna, þegar viö
héldum jól í skólaborg minni Ftiga,
höfuðborg landsins okkar. Lettlands.
Liðin tíö og gamla umhverfiö uröu mér
nærri. Fjarlægö landanna og tímanna
hvarf. „Schwarze Schwingen“, „Svartir
vængir“ var þýzkt heiti bókarinnar.
Hvaö vissi ég þá um ísland? Ábyggilega
ekki meira en þaö, aö maður lærir
venjulega í skólalærdómi sínum. Hvaö
sagöi mér nafniö Gunnar Gunnarsson?
Ekki meira en þaö, aö hann væri skáld
aö noröan og bækur hans væru einnig
þýddar á þýzku.
Og nú í Grímsey var ég nálægur heimi
„Svartfugls". Heimur hans var mér, eftir
nokkurra ára dvöl í þessu landi, kunn-
ugur, svo langt sem það náði. Og meira
aö segja þekkti ég nú einnig heimildir,
sem skáldiö notaöi sem söguþráðinn.
En ég þori ekki aö segja, hvort áhrif
sögunnar voru meiri þá, þegar ég las
hana sem skólapiltur meö hugmynda-
flugi óreynds unglings eöa nú, þegar ég
las hana sem maður nokkuö viö aldur.
Þegar ég horföi á leikritið „Svartfugl"
í Þjóöleikhúsinu, voru aftur liðin nokkur
ár, síðan ég haföi lesið söguna á
íslenzku. Nú veit ég raunar ekki, hvort
minningar um bókina, sem náðu 50 ár
aftur í tímann, voru skýrari en þær
minningar, sem náöu bara fáein ár eftir
síöari lesturinn. En eitt er víst: lestur
sögunnar leiddi mig aftur í horfna tíð í
tvennum skilningi, í ramma sögunnar
og í ramma lífs þess, er las hana.
Á fyrsta ári mínu á íslandi fór ég meö
norskum garöyrkjumanni til Hveragerö-
is. Okkur fýsti aö kynna okkur þennan
staö í sambandi viö starf okkar. Okkur
var ráölagt aö heimsækja einnig Krist-
mann skáld Guðmundsson. Var okkur
vel tekiö. Margt forvitnilegt var aö
skoöa í garöi Kristmanns. Samtöl
.Kristmanns og Norðmannsins, félaga
míns góöa, voru mjög fjörug. Ég skildi
ekkert í þeim. En Kristmann, sem áöur
haföi grennslazt eftir uppruna mínum,
vék sér allt í einu aö mér og spuröi:
„Hvaö þýðir Dzives rits og Baltas
naktis?" Spurningin kom flatt upp á
mig, en henni var auösvaraö. Ég haföi
ekki logið, hvaöan ég væri ættaður.
Tunga meirihlutans í lýöveldinu Lett-
landi var mér aö sjálfsögöu töm.
„Morgunn lífsins, Hvítar nætur,“ svaraöi
ég um hæl. Kristmann brosti ánægður
og sagöi: „Þannig heita tvær skáldsög-
ur mínar, sem hafa komiö út á lett-
nesku. Raunar heitir önnur sagan á
íslenzku „Bjartar nætur“. En þýöing mín
var nú samt ekki röng, enda heitir
sagan á frummálinu Hvide nætter“.
Þessi fáu orö leiddu mig langar leiöir til
©
þess staöar, þar sem „Morgunn lífsins"
hófst fyrir aökomumanninn.
Ef maður er meö þá óheppilegu dellu
aö hafa gaman af grúski, þá getur
margt óvænt skeö. Tilviljun hjálpar
þeim, sem ekki leitar aö einhverju
sérstöku. Ég fletti íslenzkum annálum,
þeim mörgu heftum, sem ég haföi keypt
hjá fornbókasala. Og hversu varö
undrun mín og gleöi mikil aö mæta
löndum mínum á ókunnum slóöum,
þegar ég las í Vallholtsannál: 1664, 13.
ágúst kom hafskip á Suöárkrók. Þar á
voru kúrlenzkir menn, meinlausir, áttu
aö sækja brennistein. Ein kona var þar
á, er Anna hét; hana átti einn skip-
maöurinn; kom hún og fleiri af skipinu
til Reynistaöar, var ólétt og fór svo burt
aftur. Þeir fengu ekki brennistein og
sigldu burt 8. september.
Um Egil Skallagrímsson vissi ég fyrir
löngu, að hann haföi komiö til Kúrlands,
alls ekki meinlaus, eins og öllum er
kunnugt, sem hafa lesið Eglu. Hann
slapp frá Kúrlandi, þó aö Kúrar vildu
hann af gildum ástæöum feigan. Skáld-
skapur hans höföaöi ekki til þeirra.
Líklega vissu þeir ofannefndu mein-
lausu kúrlenzkir, sem komu 700 árum
seinna til íslands, ekkert um þennan
mann og heimsókn hans til iands þeirra.
— Þeir áttu aö sækja brennistein, hiö
eftirsótta efni til púðurgerðar. Þaö
hlýtur aö hafa verið löng og erfiö ferð
frá Eystrasaltslandi okkar, frá Kúrlandi,
„austurveginn“ í öfuga átt til íslands.
Erindislausir sigldu þeir burt. Sennilega
komu þeir frá Ventspils, hafnarborg í
Kúrlandi. Athafnasamur hertogi þessa
lands á 17. öldinni, Jakob aö nafni,
geröi þennan staö aö verzlunarmiöstöö
lands síns meö „innréttingum", — meö
iönaöi, — sem átti aö gera litla landiö
okkar óháö stóru nágrannalöndum
sínum. í þeim tilgangi áttu þeir aö
sækja brennistein.
Fööur mínum þótti vænt um landa
sinn, og ég man vel eftir frásögnum
fööir míns um þennan mann. Af hverju
þeir komu til Sauöárkróks, og hvers
vegna þeir fóru til Reynistaðar og meö
þeim Anna hin ólétta, þar sem engan
brennistein var aö fá, um það segir
annálsritari ekkert.
Hugmyndaflugi mínu eru engin tak-
mörk sett, sem getur fylgt ferö landa
minna, enda er þeirra sjaldan getiö í
þessu landi, eins og eölilegt er. Ég fór
nú fyrir skömmu til Reynistaðar og
þaöan til Sauöárkróks, og mér varö
hugsaö til þessara meinlausu Kúrlend-
inga fyrir 300 árum. Voru þeir einnig
spuröir: „Hvernig lízt ykkur á ísland?“ A
hvaöa máli töluöu þeir viö íslendinga,
sem þeir hafa vafalaust haft samskipti
viö, ekki sízt á Reynistaö? Þegar
hauststormur blés, söknuöu þeir þá á
leiðinni skjóls í skóginum? Hvað sögðu
þeir frá íslandi, þegar þeir voru komnir
heim til Ventspils, til þess staðar, sem
var sýslumannssetur þeirrar sýslu, þar
sem ættingjar mínir áttu heima.
Reynistaöur, hinn sögufrægi staöur,
miölaöi mér mörgu, sem kemur þessu
landi viö og er óþarft aö geta meðal
þeirra, sem þekkja sögu lands síns
betur en ég. En sami staöurinn opnaöi
mér einnig leið til gamla landsins og til
liöinna tíma. Einnig þetta er ávinningur,
beizkjulaus nautn.
„Fjarlægðin frá því, sem menn unna,
kennir þeim aö rnuna", eru upphafsorö
þóssa þáttar. Einmitt þeim langförula
manni, sem þessi ummæli eru tileinkuð,
á ég miklar þakkir skyldar. Þaö er einn
þáttur í lífi Stephans G. Stephanssonar,
sem mig langar helzt til að tala um.
Hann lýsir aö mínu viti mjög vel manni
— og um leiö því fyrirbæri, sem er
sameiginlegt öllum þeim, sem fóru aö
heiman og búa ekki lengur í heimalandi