Lesbók Morgunblaðsins - 12.05.1979, Page 2

Tuttugu og fjögur ár eru liðin síðan
Sjötíu og níu af stöðinni, fyrsta skáld-
saga Indriöa G. Þorsteinssonar, kom út.
Indriöi var þá blaöamaöur og haföi áöur
sent frá sér eitt smásagnasafn en ekki
fleiri bækur. Smásagnasafniö haföi
vakiö svo almenna athygli aö fyrstu
skáldsögunnar var beðið meö eftir-
væntingu. Skáldsagnalestur var þá enn
ein aðalskemmtun þjóðarinnar. Þeir
höfundar, íslenskir og erlendir, sem
hæst haföi borið áratugina á undan,
voru skáldsagnahöfundar. Nóbelsverö-
launa Laxness til handa haföi lengi
veriö beöiö meö óþreyju og þau létu
loks sjá sig þetta sama ár og Indriöi
sendi frá sér fyrstu skáldsöguna. Þó
sumir höfundar, sem stóðu á hátindi
frægöar sinnar á þessum árum, væru
umdeildir var formiö sjálft — skáld-
söguformið — óumdeilt. Leikritun tald-
ist enn til undantekninga. Og Ijóðlistin
— atómskáldskapurinn — náöi ekki
hálfa leið til hins almenna lesanda.
Góöar skáldsögur flugu hins vegar inn á
hvers manns gafl.
Þrátt fyrir þaö var erfitt fyrir ungan
höfund að hefja skáldsagnaritun um
þessar mundir. Laxness og jafnaldrar
hans höfðu gerst svo áleitnir og fyrir-
feröarmiklir aö almenningur leit svo til
— og þaö meö réttu, hygg ég — aö
tilþrif þeirra drægju kjarkinn úr ungum
höfundum. »Kiljansstælingar« höföu
ööru hverju séö dagsins Ijós síöustu
áratugina. Ungs höfundar, sem tækist
aö kóma fram meö eitthvað nýtt,
eitthvaö annaö an það sem veriö haföi
undanfarin ár og áratugi, var því beöið
með eftirvæntingu. Og hér var hann allt
í einu kominn. Má segja aö Indriði
uppfyllti óskir nánast allra lesendahópa
og er slíkt sjaldgæft. Sjötíu og níu af
stööinni var í fyrsta lagi vel skrifuö
saga. Þeir, sem geröu strangar kröfur
um bygging, mál og stíl, tóku henni af
þeim sökum vel. Sagan var líka
skemmtileg en sú krafa var þá jafnan
gerö til skáldsögu. Hún var ennfremur
ópólitísk á flokksiega vísu og styggöi
engan aö því leyti en fjallaöi um
samtímann á þann hátt aö unnt var aö
skoöa hana sem innlegg í pólitíska
baráttu ef menn endilega vildu. Þá eins
og nú var deilt um dvöl bandarísks hers
á Keflavíkurflugvelli. Var ekki komið hér
skáldverk sem sýndi í réttu Ijósi þá
spilling sem af henni leiddi? Þann
skilning munu aö minnsta kosti róttækir
gagnrýnendur hafa hyllst til aö leggja í
Sjötíu og níu af stööinni. En þarna var
líka á feröinni sögulegt, epískt, skáld-
verk þar sem málefnin voru brotin til
mergjar á hlutlægan hátt. Allir vissu aö
þessi nýja skáldsaga flutti lífssannindi,
að hún var í raun og veru »sönn«, aö
atburðir eins og þeir, sem frá var greint,
höföu oft gerst, voru aö gerast dags-
daglega og áttu aö öllum líkindum eftir
aö gerast enn um langa hríö. Þetta var
með öörum orðum sögulegt samtíma-
skáldverk.
Nú skipar þessi saga lokaþáttinn í
trílógíu þeirri, sem í endurprentun hefur
hiotið heitið Tímar í lífi þjóöar. Á undan
©
fara Land og synir og Norðan við stríð.
Ekki mynda þessar þrjár bækur sam-
feltt skáldverk í þeim venjulega skilningi
aö ein sé framhald af annarri og sömu
persónurnar endurtaki sig i bók eftir
bók. Stílfræöilegt samhengi þeirra er
meira aö segja takmarkað. Þær voru
skrifaöar meö nokkurra ára millibili og á
þeim tíma breytti höfundurinn talsvert
um aðferðir. Því hefði veriö út í hött aö
reyna aö tengja þær saman sem skáld-
verk enda hefur þess ekki verið freist-
aö. Sé á hinn bóginn litið á þær í
sögulegu samhengi mynda þær eina
tímatalslega samfellu. Og þó svo aö
hver um sig fjalli um afmarkað efni er
hvert efni dæmigerð fyrir það tímabil
sem um er fjallað hverju sinni. í stórum
dráttum eru þarna tekin fyrir kreppuár-
in, stríösárin og fyrstu árin eftir stríö.
Land og synir, sem segir frá kreppu-
árunum, stendur næst því að vera
hreinræktuð epísk skáldsaga því þar er
rás viöburðanna beinlínis útskýrö í Ijósi
þess almenna ástands sem ríkti á þeim
árum þegar sagan á aö gerast en þaö
var einmitt þá sem verulegt los tekur að
koma á unga fólkið í sveitunum og
þúsund ára einhiiöa dreifbýlisbúsetu er
aö Ijúka. Stórheimilið meö húsbónda og
húsfreyju, börnum og gamalmennum,
vinnufólki og heimafólki af ýmsu tagi er
aö hverfa í skugga fortíöarinnar. Maður
kemur ekki lengur í manns staö. Kröfu-
pólitík og stéttabarátta, sem fram fer í
þéttbýlinu á sama tíma, teygir aö því
leyti anga sína til innstu afdala að
synirnir og dæturnar gera eins konar
verkafall, vilja ekki lengur strita af
hugsjón eins og feður þeirra og mæður
höföu gert (eöa aö minnsta kosti talið
sér trú um aö þau væru aö gera) en vilja
fá eitthvaö út úr lífinu, taka saman
pjönkur sínar, hverfa úr sveitinni og
flytjast í þéttbýlið. Vitanlega gerist slíkt
hvorki án tilhlökkunar né saknaöar.
Feöurnir og mæöurnar höföu stritaö í
þeirri von að börnin tækju við. Nú stóðu
þau uppi ein og framtíöarlaus. Og unga
fólkiö sem fór — þaö haföi líka sína
eftirþanka. Þaö haföi alist upp viö
einhliöa störf sem því haföi jafnframt
verið innrætt aö gæfa þess og framtíð
gervöll mundi byggjast á. Yröi það kyrrt
í sveitinni vissi það nákvæmlega aö
hverju þaö gengi. Sveitalífið meö öllum
sínum venjum og heföum — þaö eitt
var áþreifanlegt, raunverulegt og ekta,
allt annaö var loft og sjónhverfing. Allt
annaö taldist til afbrigöa og undantekn-
inga sem nokkurs konar stökkbreyting í
tilverunni. Ekki bætti þaö úr skák aö sá,
sem hvarf á braut, haföi gjaldnast aö
nokkru sérstöku að hverfa. Blöðin
skrifuöu áhyggjufull um »flóttann úr
sveitunum« og reiknuöu út aö stækkaöi
Reykjavík mikiö meir en' oröiö var
mundi höfuöiö siiga þjóöarlíkamann.
Sem boöaði þá endalok þessarar þjóö-
ar! Hinn dæmigeröi bóndi leit á kaup-
staðalíf sem óskapnaö og ætti hann
einhverja fróma ósk afkomendum sín-
um til handa kom fyrst upp í hugann aö
þeir þyrftu aldrei aö veröa upp á aöra
komnir en mættu um alla framtíö verða
sjálfra sín. Munurinn á daglegu lífi
sveitafólks og kaupstaöabúa var um
þetta leyti svo mikill aö tala mátti um
tvær þjóöir í sama landinu. Lífskjörin
voru ekki svo mjög mismunandi en
lífsstíllinn meö tvennu ólíku móti. Reyk-
Siðferðiskugmyndir
Ragnars leigubílstjóra
eru af gamla skólanum.
Hann gœtir sín ekki,
þegar lauslœtisdrós treð-
ur sér inn í líf hans i
gervi ástmeyjar, þá
bregst hann við eins og
hver annar saklaus
sveitapiltur. Þegar augu
hans loks opnast œtlar
hann að fíýja norður —
heim. En hann veltir
bilnum á leiðinni og
kemst aldrei heim.