Lesbók Morgunblaðsins - 12.05.1979, Síða 3

Hugleiðingar um ritröð
Indriða G.
Þorsteinssonar
eftir Erlend Jónsson
víkingar, sem um þessar mundir tilbáöu
púður og varalit og silkisokka og
yfirhöfuð öll fínheit hverju nafni sem þau
nefndust, spöruöu sveitafólki ekki
spottsyrðin — þóttust enda þekkja það
úr hvar sem þaö færi — og sungu um
hinn illa þefjandi fjósamann »sem
ætlaði aö fara á ball«. Aöhlátur af því
tagi fór ekki framhjá uppvaxandi kyn-
slóð í sveitunum og hafði sín sálarlegu
áhrif sem sagnfræöingar hafa hingað til
vanmetið aldeilis gróflega.
Loks er að geta mæðiveikinnar sem
geisaði í mörgum héruðum landsins
fyrir stríð — og raunar nokkru lengur
— og strádrap sauðfé, aðalbústofn
bænda, í mörgum bestu landbúnaöar-
héruöunum. Svo geigvænlegur var
þessi vágestur að líkja mætti viö þaö —
svo tekiö sé dæmi frá líðandi stund —
aö kaup væri nú almennt lækkað um
helming eða meira án þess aö nokkrar
bætur kæmu fyrir. Ef það hörmungar-
ástand hefði varað miklu lengur hefði
þaö sennilega leitt til auönar í heilum
landshlutum. Þegar stríöið var skolliö á
gerði stríðsgróðinn og yfirfullur ríkis-
kassi þetta stórmál aö smámáli svo lítiö
fer nú fyrir því annars staöar en í
endurminningu þeirra sem það bitnaði
harðast á. »Mæöiveiki andskotans«
kallar bóndinn í Landi og sonum
svartsýni ungra manna. En svartsýni var
þaö að hans mati að vilja ekki búa í
sveit að hætti feðra sinna. Nú kann aö
vera erfitt aö gera sér í hugarlund hve
djúpa tilfinning gamli maðurinn hlaut að
leggja í þessa samlíkingu. Einar heitir
ungi maöurinn í Landi og sonum. Hann
stendur í flestum skilningi einn. Og
hann er haröur á sinni meiningu og ber
þannig nafn meö réttu. Sá, sem les
söguna en hefur ekki í huga baksviöið,
andblæinn, kreppuárin, sveitalífið fyrir
stríð — eöa brestur skilning á því —
kann að velta fyrir sér hvers vegna í
ósköpunum maöurinn sé að hverfa úr
sveitinni til óvissrar framtíðar í þéttbýli
þar sem bæði líf og starf hlýtur aö
veröa honum framandi. Sé betur að
gætt er þetta aö nokkru leyti útskýrt í
sjálfri sögunni, eins og fyrr segir, en
ekki fullkomlega, hafa þarf í huga rás
viburðanna á þeim árum er sagan gerist
en þó öllu fremur þær tilfinningar sem
bæröust meö þjóöinni.
Noröan viö stríö gerist á Akureyri á
fyrsta ári hernámsins. Þaö er marg-
slungnast allra skáldverka Indriöa,
persónur margar og sundurleitar. Þó
má segja aö áherslan hvíli á því tvennu
sem skjótust áhrif haföi á þjóöina strax
meö upphafi hernámsns: peningaflóö-
inu og »ástandinu« svokallaöa. Stríös-
árin og hernámiö veröa nú mörgum aö
yrkisefni. í raun og veru kom hernámiö
sjálft fæstum á óvart. íslendingar voru
ekki svo skyni skroppnir aö þeir fylgd-
ust ekki meö því sem var aö gerast í
heiminum. Þegar stríö var á annaö borö
skollið á hygg ég enginn viti borinn
maöur hafi þoraö aö vona aö landiö nyti
lengur sinnar fornu einangrunar. Hiö
gífurlega peningaflóö, sem hernáminu
fylgdi, kom fleirum á óvart. Allt til þess
tíma haföi þjóöin veriö sárfátæk. Þá var
síöur aö furöa þó menn kynnu sér vart
læti þegar þeir stóðu allt í einu með
fullar hendur fjár. Fyrstu mánuöir breta-
vinnunnar voru eins og lygilegur skop-
leikur. Furöusögur, sannar og lognar,
voru sagðar af uppátækjum hinna
nýríku. En hugsandi mönnum leist ekki
á blikuna og töluöu um »hruniö« sem
fylgja mundi eftir stríö og höfðu þá í
huga reynsluna frá fyrra stríði. Ekkert
— ekki einu sinni peningaflóöiö — mun
þó hafa komið (slendingum svo ger-
samlega í opna skjöldu sem ástandið.
Fólk haföi ekki óraö fyrir hvers konar
hvatir kynnu aö leysast úr læöingi á
annarlegum tímum sem þessum. Miklu
fleiri konur en þær, sem áður voru
grunaöar um lauslæti, fóru í þetta
margfræga ástand. Meðal þeirra
kvenna, sem sóttar voru inn í braggana,
(og þaö er engin þjóðsaga heldur
mæli sé. Kaninn situr á Vellinum og fólk
er orðiö vant skiptum viö útlendinga.
Talsvert er klæmst á bílastöðinni.
Leigubílstjórarnir sjá og heyra nógu
margt til aö komast aö raun um aö ekki
sé öllum jafn vel treystandi í marg-
menninu. Eigi aö síður eru siöferöishug-
myndir Ragnars af gamla skólanum.
Hann gætir sín ekki þegar lauslætisdrós
treður sér inn í líf hans í gervi ástmeyjar,
þá bregst hann viö eins og hver annar
saklaus sveitapiltur. Þegar augu hans
loks opnast ætlar hann aö flýja norður
— heim! En hann veltir bílnum á leiðinni
og kemst aldrei heim. Þann endi hafa
gagnrýnendur taliö táknrænan í þeim
skilningi að þjóðin hafi í hjarta sínu
óskaö sér aö hún gæti snúiö viö til fyrri
lifnaöarhátta sem auövitað var von-
laust. Héöan af varö ekki aftur snúiö,
samkvæmt lögregluskýrslum frá þess-
um árum) voru seima tróöur á sextugs-
og sjötugsaldri, aö ekki sé talaö um
yngri aldursflokka. Við allt þetta bættist
svo óvissuástandiö í heiminum. Herir
þeir, sem hernámu landiö, voru síður en
svo sigursælir annars staöar — þar
sem á þá reyndi! Þýski flugherinn var aö
leggja London í rúst. Vel gat hugsast aö
hér yröi barist. Hvaö yröi þá af seölun-
um í veskinu? Var ekki eins gott að
eyöa jafnóöum því sem aflaö var? Áður
haföi þvílíkt ráöslag þótt síður en svo
viturlegt. En nú voru óvissutímar. Allt er
þetta ástand — bæöi meö og án
gæsalappa — skyggnt á breiöum
grundvelli í Noröan viö stríð sem er aö
öllu samanlögöu einhver besta saga
Indriöa G. Þorsteinssonar.
Stríöinu lauk og »hruniö« lét á sér
standa. Ragnar heitir aöalsöguhetjan í
Sjötíu og níu af stööinni. Hann er
leigubílstjóri í Reykjavík, nýkominn aö
noröan. Enn ríkir »ástand« þó í minna
hvorki heim í sveitina né til þess
fábrotna lífs sem áður var lifað.
»Tímar í lífi þjóöar«! Þaö er aö mínum
dómi réttnefni. Aldrei hefur þjóöin lifað
slíka umbrotatíma. Svo hrikaleg um-
bylting, sem hér átti sér staö, gerist
aldrei sársaukalaust. Umrædd umbylt-
ing skildi eftir sig ótalin sálarmein sem
greru seint og illa.
Meö því að gefa aftur út áðurnefndar
skáldsögur Indriða G. Þorsteinssonar
— og þaö í þessari röö — tel ég aö
þeim sé valinn staöur við hæfi í íslenskri
bókmenntasögu. Þetta er epískur
skáldskapur sem dæmist aö verulegu
leyti eftir því hve sannur hann er frá
sögulegu sjónarmiöi séö. Meö hliösjón
af því hlýtur þessi ritröö hæstu einkunn.
Mig minnir Indriöi segöi einhvern tíma
sem svo í blaöaviötali aö fyrst liföi
maður en síöan tæki maöur aö hugleiöa
hvaö hann heföi lifaö. Þaö er hiö
sögulega viöhorf til skáldskapar. Ef til
vill hugsa allar kynslóöir svo þegar árin
færast yfir. Öörum fremur hefur þc
kynslóö Indriöa ástæöu til aö horfa um
^öxl og endurskoöa þaö sem á dagana
dreif þegar hún var aö vaxa úr grasi og
síðan aö flytja sig yfir á malbikiö. Þeir
sem upplifðu þá »tíma í lífi þjóðar« sem
segir frá í þessari ritröö, stigu út úr
landnámsöldinni og beint inn í nútím-
ann. Áhrifin frá svo snöggum umskipt-
um veröa svo gagnger aö tíma tekur aö
melta þau, tileinka sér þau, átta sig á
þeim. Aöeins fáein ár líöa frá því aö
Einar er heima á búi föður síns í Landi
og sonum þar til Ragnar ekur leigubíl í
Sjötíu og níu af stöðinni, vart meira en
áratugur. Á þessum eina áratug uröu
þó fleiri og margháttaöri umskipti en á
mörgum öldum áöur. Þau umskipti voru
ekki nema aö takmörkuðu leyti fólgin í
þeirri breyting sem þaö er fyrir einn
AÖeins fáein ár lída frá
því Einar er heima á
búiföður síns i Landi og
sonum þar til Ragnar
ekur leigubil i Sjötiu og
niu af stöðinni, vart
meira en áratugur. A
þessum eina áratug
urðu þó fleiri og
margháttaðri umskipti
en á mörgum öldum
áður.
mann aö leggja frá sér aldagömul
verkfæri — orf og hrífu — og taka aö
aka bíl í fimmtíu þúsund manna borg
meö allfjölmenna herstöö á næsta leyti.
Samfélagslegu og þar meö sálrænu
áhrifin voru magnaöri. Margur reynir í
lengstu lög aö halda í þau lífsviðhorf
sem honum voru innrætt í æsku, jafnvel
þó þau eigi ekki lengur viö. Slíkum
gegnir verst að ná fótfestu viö ger-
breyttar aðstæöur. Hversu treglega
íslendingum gekk aö átta sig á þessum
breyttu tímum má gerst marka af því aö
sárafáir höfundar treystust til aö gera
þeim nokkur viöhlítandi skil í skáldverk-
um fyrr en þeir voru liönir og búnir,
orönir aö fortíö. Áöurnefndar skáldsög-
ur Indriða G. Þorsteinssonar eru að
flestu leyti einstæöar í sinni röö. Aö
mínum dómi eru þær mikill og góöur
skáldskapur. Og þaö sem meira er: Þær
eru sannur skáldskapur, lýsa lífinu eins
og þaö í raun og veru var.