Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.1979, Blaðsíða 2
Þorsteinn
Ingi
Sigfússon
Enginn annar vísindamaöur og fáir
aörir persónuleikar hafa mótaö tuttug-
ustu öldina eins og eölisfræðingurinn
og húmanistinn Albert Einstein. Og
hvort sem framtíðin mun standa í
þakkarskuld viö þessa öld fljúgandi
tækniþróunar eöa ekki, þá mun nafn
þessa mikla vísindamanns geymast
komandi kynslóðum.
Þann 14. mars í ár voru liðin rétt
hundraö ár frá fæöingu Einsteins. Viö
skulum stikla á stóru um æviferil hans
og reyna aö líta hin vísindalegu vanda-
mál hismislaust eins og Einstein sjálfur
kaus helst.
Einstein fæddist í bænum Ulm í
Þýskalandi þann 14. mars 1879. For-
eldrar hans voru af Gyöingaættum.
Faöir Einsteins stundaði atvinnurekstur
í smáum stíl en móðir hans varði miklu
af sínum frítíma til tónlistariökana.
Einstein átti eina systur sem var honum
©
ávallt mjög samrýnd. Ólíkt Mozart og
Goethe, svo aö dæmi séu nefnd, átti
hann nokkuð eölilega æsku en var þó
einförull og dagdreyminn.
Barnaskólinn og reyndar næstum öll
formleg skólaganga var honum ekki
vettvangur andlegrar uppheföar nema
síður væri stundum. Aftur á móti
hneigöist hugur hans til athugana og
lesturs bóka um stæröfræöi, sérstak-
lega rúmfræöi, sem varö uppáhalds-
grein hans alla ævi. Reyndar átti það
eftir að koma á daginn að hann breytti
meö uppgötvunum sínum hinni hefð-
bundnu rúmfræöi árþúsunda, eöa
a.m.k. jók hana svo um munaði.
Frá einu atviki sérstaklega sagöi
Einstein oft þegar hann var inntur um
djúpstæö áhrif æsku hans á vísindaferil
fulloröinsáranna. Þetta atvik var þegar
honum var fenginn í hendur kompás.
Nálin virtist ekki hlíta neinum „eðlileg-
um“ lögmálum. Hvernig sem kompásn-
um var snúiö vildi nálin ekki láta þvinga
sig frá sinni eigin stöðu.
Eftir aö hafa búið í M'únchen um
tíma, þar sem faðir Einsteins haföi meö
höndum rekstur smáverksmiöju, fluttist
fjölskyldan til ítalíu. Albert varö eftir í
Sviss. Sextán ára tók hann inntökupróf
í tækniskólann í Zurich, — en féll.
Almennu fögin höföu dregið hann niöur.
Rektor skólans þóttist sjá neista í
Einstein og hvatti hann til aö sækja um
skólavist í skóla í Aarau. Þar öölaðist
Einstein nýja trú á sjálfan sig og líklega
liggja rætur afstæöishugmyndarinnar
þar. Hann gaf sér mikinn tíma til aö
ígrunda eöli Ijóssins og reyndi í hugan-
um aö þeysast meö geislum þess um
geiminn — og spuröi sjálfan sig hvernig
Ijósöldur litu út frá sjónarhóli athug-
anda sem fylgir þeim eftir á sama
hraða.
Meö ári sínu í Aarau fékk Einstein
rétt til að ganga í tækniskólann í Z"úrich
og enn leiddist honum skólagangan.
Eftir fjögur ár þar og eftir að hafa
árangurslaust sótt um staf viö háskól-
ann í Leipzig hóf hann störf viö
einkaleyfaskrifstofuna í Bern.
Þaö er örugglega ekki ofsagt, aö
tíminn í Bern hafi veriö mesti sköpun-
artími í lífi Einsteins. Vinnan veittist
honum létt og nægur tími til eigin
íhugana í frítíma.
Viö upphaf nýrrar aldar var eölis-
fræöin í miklum hamförum. Rafsegul-
fræöin var komin í heildarframsetningu,
kerfi nokkurra frumlíkinga. Ljósiö og
eðli þess haföi lengi veriö orsök mikilla
heilabrota. Allt frá tímum Newtons
höföu menn deilt um hvort Ijósiö væri
samsett úr ögnum eða bylgjum. Meö
heildarframsetningu rafsegulfræðinnar
sem Maxwell setti fram var segulsvið og
rafsviö samofiö og ein af niöurstööum
Maxwells var, aö líkingarnar fælu í sér
rafsegulbylgjur, sem færu meö Ijós-
hraðanum og hegöuöu sér á sama hátt
og Ijós.
Mikill draugur haföi veriö kveöinn
niður meö tilraun Michelsons og Morl-
eys um 1887. Hin dularfulla kenning um
eterinn, hiö altæka efnisígildi sem átti
að fylla allar smugur alheimsins, var
kveöin niöur með þessari tilraun. Sam-
kvæmt tilrauninni var Ijóshraöinn fastur
stuöull. Flestir alvarlega hugsandi eölis-
fræöingar stungu eterhugmyndinni
undir stól eftir þetta.
Þaö er einmitt í þessu spennta
andrúmslofti sem Einstein kynnir sér
höfuöverk eðlisfræðinnar.
Ljósgeislun heitra hluta jók enn á
óvissuna um eöli Ijóssins. Málmurinn
glóir á steöjanum og hvítnar ef honum
er haldiö lengur í eldinum. Um aldamót-
in kom þýski eðlisfræðingurinn Max
Planck fram meö þá hugmynd að afl
atómsveiflanna í efninu væri skammtaö.
Þaö væri ekki samfellt heldur þokaðist í
skrefum, að vísu örsmáum. Tíöni sveiflu
og orka hennar væru í beinu sambandi.
Tíönin margfölduö með ákveðnum föst-
um stuöli gæfi orkuna. Stuöullinn fékk
seinna nafniö Plancks-stuöull. Planck
var íhaldssamur fræðimaður og virtist
varla trúa sínum eigin útreikningum
sem kannski voru nokkuð grófir og
samhengislausir.
Einmitt hér hefjast veruleg opinber
afskipti Einsteins af eölisfræöi. Áriö
1905 komu út eftir hann hvorki meira né
minna en fjórar greinar, hver annarri
meira stórvirki. í einni þessarra greina
notar hann hugmynd Plancks til þess
aö skýra áhrif Ijóss á rafeindir í málmi. í
meöferö Einsteins var afl Ijóssins
skammtaö eöa þrepað. Meö hugmynd-
inni var Ijósiö aftur oröiö aö „ögnum“,
svokölluöum fótónum.
Tvö önnur rit þessa herrans árs 1905
voru athugun á svokallaöri Browns-
hreyfingu og tölfræöiathuganir og fram-
setning nýrra hugmynda sem byggðar
voru á tillögum indverska eðlisfræð-
ingsins Bose. Báöar þessar greinar eru
stórvirki þótt þær falli í skugga hinna.
Mesta verk Einsteins á þessu ári var
sértæka afstæðiskenningin, sem auö-
vitað veröur taliö höfuöverk hans og
jafnframt því ein mesta sköpun mann-
legrar hugsunar. Reyndar var hér á ferö
aðeins frumútgáfa kenningarinnar mjög
sértæk eins og nafniö bendir til. En meö
kenningunni jók Einstein viö rúmfræöi-
skruddurnar sínar, ekki aöeins kafla
heldur heilu bindi. Afstæöiskenningin
var djarfleg og tókst illa aö sannfæra
lærða menn þessa tíma um sanngildi
henar. Sú þjóösaga varö til um þær
mundir, aö aöeins sex eöa sjö menn í
allri veröldinni skyldu kenninguna og
fylgdi sagan henni lengi á eftir. Til
marks um tregöu fræðimanna er sú