Lesbók Morgunblaðsins - 10.01.1981, Blaðsíða 5

Markaðstorgið í
Wittemberg með ráð-
húsi frá 1535. Hér hefur
tíminn numið staðar,
hér er eins og ekk-
li ert hafi gerst í 450 ár.
i|
Lúther var maður 16.
aidar, fyrir honum
voru djöflar og draugar
veruleiki, sem ekki var
að efast um, þeir
áttu það jafnvel til að
stela eggjum og smjöri
frá Margréti móður
hans.
jarðarinnar og klæöast kufli sínum á
nýjan leik. — Jú, Lúther trúöi þessum
sögum, hann var barn síns tíma.
Og hvaö voru hinar ógurlegu drep-
sóttir, sem geisuðu yfir landiö hvaö eftir
annað, nema sendingar hins vonda? En
Lúther var ekki aöeins barn síns tíma,
hann var einnig boðberi nýs tíma. En
vissulega næröist hann á sömu hug-
myndum og heimsmynd og samtíminn,
og eins og aörir leið hann ólýsanlegar
sálarkvalir vegna óttans viö hina kom-
andi veröld. Hreinsunareldurinn var
honum jafnáþreifanlegur raunveruleiki
sem eplin í garöi móöur hans. Þessi
voöalegi, eilífi eldur, sem aöeins munk-
arnir voru nokkurn veginn öruggir um
aö sleppa við. Aörir máttu dúsa þar
misiengi, sumir alla eilífö í endalausum
eldi og brennisteini viö bölv og ragn
púkanna og djöflanna. Enginn skyldi
samt halda, aö hreinsunareldurinn og
tvíræöni hinnar komandi veraldar, hafi
verið uppfinning kirkjunnar, það væri
grunnfærin ályktun.
Engu að síður haföi hlaupið greini-
legur ofvöxtur í hugtakiö réttlæti Guðs,
sem engin mannleg athöfn stóöst snún-
ing; fátt var þessari guöshugmynd í
upphafi 16. aldar skyldara en svipan og
reiöin. Þaö var því engin tilviljun, aö
grundvallarspurning siöbótarinnar hafi
veriö spurningin um náöugan Guö.
Náðina skilur Lúther ekki sem eitthvert
trúræknislegt orö, sem eigi fyrst og
fremst heima í kirkjunni, heldur skilur
hann náöina sem gríöarlegan kraft
Guðs, sem býr í hinu smæsta sandkorni
sem í hinum stærstu víddum alheimsins.
Því er hinn náöugi Guö enginn blíöur
„blómálfaguð" heldur hinn ógurlegi Je-
hova, drottinn hersveitanna, sem birtist
í þrumuskýi yfir Sínaífjalli, eyöandi og
skapandi í senn. Guö stormsins og
eyöingarinnar, Guö endursköpunar,
krafts og lífs. Hann er Guö heilagleik-
ans, sem dregur aö sér eins og segull,
en ýtir jafnóöum frá sér, því að hann er
ónálganlegur en um leið getur maðurinn
ekki án hans verið. Hann er hinn leyndi
Guö, sem þó er á einn hátt nálganlegur
og aögengilegur: í hinum krossfesta
Jesú.
Og Lúther sjálfur, var hann ekki líka
eins konar óhemja, sem geystist áfram í
senn eyðandi og skapandi, ræöst á
heimsveldi rómversku -kirkjunnar en
reisir í kjölfariö nýja kirkjudeild? Sýna
ekki hinar 4000 borðræður, sem vinir
hans skrifuðu upp eftir honum, aö hér
fer safamikill persónuleiki, litríkur svo af
ber, maður, sem lætur móöan mása,
kryddar ræöur sínar fögrum sem ófögr-
um myndbrigðum, svo aö Katarína á
þaö til aö skjóta inn í „þú ert of grófur,
minn kæri Marteinn". En samt komumst
viö viö næst hjarta hans viö sjúkrabeð
barnanna, kannski næst því viö bana-
beö Elísabetar og Magdalenu, þá fögru
mynd hefur kirkjudeild Lúthers varðveitt
ekki síður en aörar.
Lúther bjó í Wittenberg frá árinu 1511
til dauöadags, 1546. Þá var Wittenberg
býsna fámenn, eins og flestar evrópskar
borgir á þeim tíma, íbúar munu hafa
verið nærri hálfu þriðja þúsundi. Nú er
borgin margfalt stærri, ein af iönaðar-
borgum austur-þýzka alþýðulýðveldis-
ins svonefnda. Þessa borg haföi Friörik
vitri hafiö til vegs og reist þar háskóla
skömmu áöur en Lúther flytzt til borgar-
innar — sumir sögöu, aö skóli þessi
væri settur tii höfuös hinum vaxandi og
viröulega háskóla í Leipzig ekki allfjarri.
Þaö var ekki aðeins hugsjón kjörfurst-
ans aö gera Wittenberg aö miklu
menntasetri, heldur og aö kirkjulegri
miöstöö. í því skyni hafði hann meðal
annars hafiö söfnun helgigripa af ýmsu
tagi, en helgigripir voru bezta fjárfesting
þess tíma, þar eö þeir áttu aö geta stytt
dvöl manna í hreinsunareldinum. Þaö
leið ekki á löngu áöur en gripirnir í safni
kjörfurstans skiptu tugum þúsunda,
þarna haföi hann t.d. komizt yfir þyrni úr
þyrnikórónu Krists, af Maríu mey voru
þarna fjögur hár og þrír bútar af kyrtli
hennar, af belti hennar voru fjórir bútar
og 7 af höfuöklúti, flekkaöir meö blóöi
Krists. Þarna var tönn úr heilögum
Hieronymusi og þannig mætti lengi
telja. Þá haföi Danakonungur veriö svo
rausnarlegur aö senda honum líkams-
hluta af Knúti konungi og heilagri
Brigittu. í kjölfar helgigripanna fylgdi
feröamanna- og pílagrímastraumur og
loks aflátssalan og meö henni gífurleg
fjármálaspilling, sem breiddist hratt út í
upphafi 16. aldar. Mótmæli Lúthers í
hinum frægu 95 greinum, sem hann
festi á dyr hallarkirkjunnar viö höll
Friðriks vitra haustiö 1517, voru fyrst og
fremst mótmæli gegn aflátssölunni. En
óvænt og skyndilega haföi hann tekið
steininn úr, siöbótinni var hrundið af
staö. Lúther hefði getaö tekiö undir orö
guöfræöingsins Karls Barth, sem var
eins konar siöbótarmaöur í Þýzkalandi
fyrr á þessari öld, hann segir:
Ég var eins og maöur, sem klifrar upp
stiga í turni gamallar dómkirkju. í
myrkrinu réttir hann út hendina og
grípur um eitthvaö til aö styöja sig við.
Honum brá viö að heyra kirkjuklukkurn-
ar hringja.
Hér í Wittenberg hefur tíminn numið
staöar, hér er eins og ekkert hafi gerzt í
450 ár. Göturnar sjálfar eru eins og bók,
sem dregur út úr tímanum á vit annars
veruleika. Hér er Ágústínaklaustrið, hér
er húsiö hans Filippusar, nánasta sam-
starfsmanns Lúthers. Og þarna handan
götunnar bjó síöar sálmaskáldiö mikla,
Paul Gerhardt, einnig hann vissi hvaö
drepsótt var, hann fylgdi konu sinni og
stórum barnahóp til grafar, kannski
bera sálmar hans þess merki, hafa
öölazt dýpt og hreinsaöa fegurö í þeirri
þjáningu, sem er upphaf hins æðsta
söngs. Og hér bjó Jóhannes Bugenhag-
en, postuli noröursins, rétt viö borgar-
kirkjuna, og enn lengra Justus Jónas.
Og í hallarkirkjunni viö enda götunnar
mæta þessi nöfn okkur aftur. Undir
prédikunarstólnum á gólfinu nafið Mart-
in Luther, vinstra meginn viö ganginn
nafniö Philip Melanchton og svo hin
nöfnin út eftir kirkjuskipinu.
En hvar er Katarína Lúther, formóðir-
in allra prestsfrúa niöurkomin? Viö
leitum nafns hennar hér án árangurs.
Hún fann sína hinztu hvílu í Maríukirkj-
unni í nágrannaborginni Torgau. Sex
árum eftir dauöa manns síns var hún á
leið til Torgau til vina sinna á flótta með
börnin undan enn einni drepsóttinni,
sem nálgaöist Wittenberg óðfluga. Á
leiöinni fældist hesturinn og er hún
stökk út úr vagninum og reyndi að
stööva hestinn fékk hún þaö sár, sem
varö hennar bani skömmu síðar.
Lúther hvatti fylgismenn sína þegar í
upphafi siöbótarinnar til þess að kvæn-
ast, þótt ekki heföi hann í huga að fara
sér sjálfur neitt óðslega í þeim efnum.
Sú varö þó raunin og hinn 13. júní 1525,
viö lok bændauppreisnarinnar, voru þau
munkurinn Marteinn Lúther og nunnan
Katarína von Bora, gefin saman í
hjónaband. Ekki uröu allir til þess aö
samgleðjast þeim og var þaö ekki aö
undra, þar eö sú alþýðutrú var býsna
lífsseig, aö sjálfur Antikristur myndi
fæöast sem barn munks og nunnu. Ári
síðar fæddist fyrsta barn þeirra, Jó-
hannes og síðar Elísabet, þá Magda-
lena, Martin, Paul og Margrét. Elísabet
dó aðeins hálfs árs og Magdalena náöi
aðeins 13 ára aldri. Ekki var til hjóna-
bands þeirra Marteins og Katarínu
stofnað á sérlega rómantískan hátt, eins
og sjá má af ýmsum ummælum Lúthers,
eins og þeim, aö hann hafi ekki sízt
stigiö þetta skref til þess að stríða
skrattanum. Rómantískar var til hjóna-
bands Margrétar dóttur þeirra stofnaö,
en henni héldu epgin bönd til þess að
giftast hinum kornunga aöalsmanni
Georg von Kuhnheim, þeim varö 9
barna auðið og munu afkomendur
Lúthers nú vera um 2000 taldir, eru þaö
afkomendur systkinanna Pauls og
Margrétar, sem þar er um aö ræöa.
Ótal heimildir vitna samdóma um
kærleiksríka sambúö þeirra Marteins og
Katarínu. Katarínu er hvarvetna hrósaö
fyrir iðni og starfsemi. í húsum haföi hún
hross, kýr og svín, í garðinum voru
ýmiss konar alifuglar og auk þess sá
Katarína um mikla garörækt og akur-
yrkju fyrir heimiliö. Sömuleiöis bruggaöi
hún bjór og vín fyrir hiö stóra heimili,
þar sem fjöldi gesta sat til borös hvern
dag. Hrósar húsbóndinn krúsarlegi
konu sinnar á hvert reipi og haföi hann
þaö fyrir siö aö fá sér væna krús af
honum fyrir svefninn, mun hann ekki
sízt hafa tekiö upp þann siö vegna tíöra
kvala, sem hann haföi vegna gallsteina.
Lúther var vinsæll borgari í Witten-
berg, honum stóöu allar dyr opnar. En
vinsæll var hann á sérstakan hátt meöal
ýmissa atvinnustétta í bænum, svo sem
prentara og bóksala, sem höfðu fulla
atvinnu í áratugi og jafnvel enn við aö
prenta og selja bækur hans og bækl-
inga og ekki má gleyma biblíuþýðingu
hans, sem þeir prentuöu í 100 þúsund
eintökum á örfáum áratugum. Þaö er
næsta ævintýri líkast aö lesa um þá
miklu grósku, sem varö skyndilega í
þessum atvinnugreinum eftir aö Lúther
fór að skrifa rit sín, en þau voru, eins og
áöur segir, óhemjumikil að vöxtum.
Bækur hans bárust út um allan heim á
örskömmum tíma, ekki sízt til Norður-
landanna, en viö þau höfðu siðbótar-
menn ævinlega góð viöskipti. Allt tal um
ágóöa eöa þóknun af ritum sínum lét
Lúther sem vind um eyrun þjóta og
safnaðist þeim mun meiri auöur aö þeim
sem sáu um prentun og dreifingu rita
hans og urðu margir auöugir í Witten-
berg af þeim sökum.
Samskipti siöbótarmanna viö Norö-
urlandabúa voru ekki aðeins á bók-
menntalega sviöinu, sem dæmi um þaö
má til gamans nefna sendingu, sem
Lúther barst reglulega frá Danakonungi
og gladdi hann mjög í hvert sinn, en það
var síld, bæöi krydduð og söltuð, enda
segir sagan, aö kirkjuhöfðinginn frá
Wittenberg hafi verið matmaður mikill.
Heimildir um persónuleika Lúthers er
aö finna víöa. Fyrst má þar nefna
borðræður hans, sem þegar eru nefnd-
ar. Þar lætur hann gamminn geisa um
hin ólíkustu málefni og kemur hér í Ijós
hversu lítiö honum var um aö tala
tæpitungu, öll hálfvelgja og málaleng-
ingar eru honum órafjarri og allur
kanselístíll og fræðimannsyfirbragð
sömuleiöis býsna framandi. Mál hans
var kjarnmikið og litríkt, enda hafa fáir
haft eins djúptæk áhrif á þýzka tungu
sem Marteinn Lúther og munar þar
mest um biblíuþýðingu hans en hin
rnörgu rit hans og bæklingar, sem
bárust eins og eldur í sinu um allt
landið, standa þar skammt að baki. í
biblíuþýöingu sinni setti Lúther sér þaö
aö nota austurmiöþýzku, tungu kúr-
saxneska kanselísins og varð þessi gerö
hinnar þýzku tungu því grundvöllur
þess, sem kalla mætti þýzkt ritmál á
okkar dögum. En þar með er ekki öll
sagan sögö um biblíuþýðingu Lúthers,
því aö hann auðgar mál kúrsaxneska
kanselísins meö hugtökum og orðatil-
tækjum úr máli alþýöunnar, svo aö
málfar hans verður í senn fagurt og
©