Lesbók Morgunblaðsins - 10.01.1981, Blaðsíða 12

slenzkur heimsborgari. Eftir Svein Ásgeirsson
Á undraeyju
í Suðurhöfum
Elliheimilinu
Grund
Dr. Jón Stefánsson sat í hálfa öld
og rýndi í bækur á British Museum.
Hann varð margs vísari um ísland
og kynntist ýmsum, sem þá voru
víðfrægir og segir frá því í sjálfs-
ævisögu sinni.
Adrienne
Claire de Chazel
kona Jóns
Stefánssonar
Dr. Jón
Stefánsson
Bismarck, Churchill,
Bryce og Jón
Sumariö 1893 var Jón í Hamborg og
datt þá ekkert minna í hug en aö hitta
sjálfan „járnkanzlarann", Bismarck. Hann
bjó þar á næstu grösum, og þó aö ekki
væri auövelt aö ná tali af honum, hugsaöi
Jón sem svo, aö ef til vill heföi hann
gaman af aö tala viö mann allt noröan af
Islandi. Jón vildi ekki láta þess ófreistaö
aö fá aö sjá hann, þótt ekki væri annað,
herti sig uþþ á þýzkum bjór, svo aö hann
taldi sér alla vegi færa, og hélt meö
járnbrautarlest til búgarös Bismarcks,
Friedrichsruhe.
Til aö forðast gláp og ágang fólks haföi
Bismarck látið hlaöa skíðgarö mikinn um
híbýli sín, en Jón komst þó þar inn um
hliö og tókst aö ná tali af skrifara
Bismarcks, sem taldi líklegt, aö honum
þætti allnýstárlegt aö tala viö íslending.
En blaöamenn væru Bismarck orönir svo
hvimleiöir, aö þeim væri alltaf vísaö burt
meö haröri hendi. Svo væri gamli maöur-
inn lasinn núna, en þó væri ekki útilokað,
aö hann æki út í skóg um fimmleytiö þá
um daginn.
Þegar Jón kom aö hliöinu kl. 5, stóö
þar hópur af hvítklæddum skólastúlkum
ásamt kennslukonum og voru aö syngja
ættjarðarsöngva. Allt í einu var loku
skotiö frá, járngrindur opnaöar og öllum
vísaö inn á grasflöt fyrir hallardyrum. Þar
sat járnkanzlarinn á stóli og var greini-
legt, aö söngurinn hafði blíðkaö hann.
Þegar kvenfólkiö var fariö, gaf áöur-
nefndur ritari Bismarcks Jóni merki og
hann heilsaöi upp á gamla manninn.
Bismarck stóö upp og baö Jón aö afsaka
sig, hann yröi aö sitja, því aö hann væri
svo slæmur af fótagigt. Slík kurtelsi gekk
yfir Jón. Bismarck tók vingjarnlega í hönd
Jóni og bauð honum sæti á stól viö hliö
sér, rétt eins og hann væri einhver
stórhöföingi. Töluöu þeir síöan saman í
stundarfjóröung, og haföi Jón gott tæki-
færi til aö viröa hann vandlega fyrir sér.
Hann var svipmikill meö afbrigðum, en þá
oröinn kinnfiskasoginn, hvítur fyrir hær-
um og sköllóttur. Bismarck hefur þá verið
78 ára, en Jón þrítugur.
Jón ritaöi um Bismarck og heimsókn
sína til hans á fimm tungumálum, og
birtist ein frásögnin í Eimreiöinni 1896.
Jón sagir í bók sinni, aö hann hafi
stundum komiö til ríkrar ekkju, sem bauö
menntamönnum og stjórnmálamönnum,
skáldum og listamönnum heim til sín til
kvöldveröar til aö láta þá kynnast og
leiöa saman hesta sína. Varöi hún til þess
miklu fé. Hjá henni kynntist Jón fyrst
Winston Churchill 1930 og sagöi honum
þá frá Alþingishátíöinni og ræddi viö
hann um sögu þings og þjóðar, sem Jón
sagöi hann hafa haft mikinn áhuga á og
margt komiö honum á óvart. A fyrstu
árum síðari heimsstyrjaldar skrifuöust
þeir Jón og Churchill á um ísland. í bók
sinni lýsir Jón Churchill í alllöngu máli af
mikilli hrifningu. Kveðst hann hafa kynnzt
Churchill betur en nokkrum öörum
stjórnmálamanni.
Eölilegt væri, aö menn teldu, aö kynni
Jóns og sambönd við „heldra fólk“ hefðu
jafnan verið æriö yfirborðkennd, en þaö
mörg dæmi eru um hiö gagnstæöa.
Snæbjörn Jónsson segir í minningargrein
sinni: „Á Englandi kynntist dr. Jón strax
ýmsu stórmenni, og stórmenni hélt hann
áfram aö kynnast fram á efri ár... Meöal
þeirra, er mest tryggðatröll reyndist
honum, var Bryce lávaröur, einn af mestu
og beztu mönnum síns tíma. Alltaf bar
hann umhyggju fyrir Jóni og vildi allt fyrir
hann gera.“
En hver var Bryce? Þaö segir nokkuö
aö geta vísað til allra helztu alfræöibóka
heims um meginæviatriöi hans. Þar
stendur þó ekki, aö hann hafi dvaliö á
íslandi 1872 og lært íslenzku hjá Halldóri
Kr. Friörikssyni af Eglu, Njálu og Heims-
kringlu. Hann var prófessor í stjórnlaga-
fræöi í Oxford, tók mikinn þátt í stjórn-
málum, var þingmaður í áratugi og
oftsinnis ráöherra og síðan sendiherra
Bretlands í Bandaríkjunum 1907—13.
Hann var mikilvirkur rithöfundur, feröaö-
ist bókstaflega um allan heiminn og meö
þeim hætti, aö hann var kjörinn forseti
Félags fjallgöngumanna. 1876 gekk hann
upp á Kákasusfjallgaröinn og kleif fyrstur
manna Ararat. Slíkur dugur var í honum,
aö áriö 1920 fór hann til Marrokkó og
gekk á tinda Atlasfjalla, þá oröinn yfir
áttrætt.
Bryce leitaöi til Jóns, þegar hann var
aö rita um stjórnarfar hins íslenzka
lýöveldis, en ritgerð hans kom svo út
1901. Jón segir margt af Bryce, en hér
skal aðeins drepiö á eftirfarandi frá
sendiherraárum hans í Washington:
„Bryce sagöi Theodore Roosevelt for-
seta, alla Eglu og alla Njálu ... Þótti
Roosevelt svo gaman aö sögunum, aö
hann var alltaf öðru hverju aö skella
lófunum á hné Bryce undir lestrinum.
Þegar svo Roosevelt fór til Oslóar til aö
taka á móti friðarverðlaunum Nobels,
sagöi hann Norömönnum, aö hann heföi
beöiö alla skóla í Bandaríkjunum aö hafa
um hönd íslendingasögur."
Jón kvænist heföarkonu
Svo viröist sem Jón hafi aldrei átt neitt
heimili í venjulegum skilningi, frá því er
hann fór aö heiman til náms, en aftur á
móti átti hann fleiri en eitt „annaö
heimili“. Jón var meðal þeirra, sem
stofnuöu Víkingafélagiö, Viking Society, í
London 1892, um upphafsmaður þess
var A.W. Johnston, sem reyndist Jóni svo
vel, aö heimili hans stóö Jóni ávallt opiö
og þar átti hann mest og bezt athvarf í
London jafnt og á heimili systur Jóns,
Kristínar Blount, sem gift var enskum
efnafræöingi þar, eins og áöur er getið.
Kristín lét sér mjög annt um bróöur sinn,
og var honum vel borgiö, meðan hennar
naut viö. Svo mikil var umhyggja hennar,
aö henni tókst aö koma bróöur sínum í
hiö efnilegasta hjónaband meö ágætri
konu af gamalli aöalsætt, vel efnaöri
læknisekkju, sem bjó á eynni Mauritius í
Indlandshafi. Skal nú stuttlega frá því
skýrt, en tilfinnanlega skortir heimildir til
aö svara þeim spurningum, sem eölilegt
er aö vakni hjá lesendum.
Fyrst má geta þess, aö Jón var ekki
alveg einn um dagana, og áöur hefur
verlð minnzt á ástarævintýri hans og
Teresu á British Museum, en „þeim var
ekki skapað nema aö skilja". Jón haföi
kynnzt Ellu Anker í Noregi, en hún var af
einni elztu og merkustu embættis- og
menntamannaætt Noregs. Ella kom svo
til London og var þar m.a fréttaritari fyrir
norskt blaö, en í fyrri heimsstyrjöldinni
unnu þau Jón og Ella bæöi sem ritskoö-
endur fyrir Bretastjórn. Jón orðar þaö
þannig, aö þau hafi hænzt mjög hvort aö
ööru, og Ella hafi aö sumu leyti komiö í
staö Teresu. Hún kunni langa kafla úr