Lesbók Morgunblaðsins - 14.02.1981, Blaðsíða 11

Racine, Wisconsin (1938) og þriöja bygging-
in var ný vinnustofa hans sjálfs, Taliesin
önnur, í Paradísardal, nærri Phoenix í
Arizóna (1938), er var vetrarsetur Wrights
og skólahús. Þessar þrjár byggingar vöktu
allar óskipta athygli og birtust í fjölmörgum
tímaritum um víöa veröld. Þá er einnig
athyglisvert, hve ólíkar þær eru innbyrðis.
Buröarsúlur Johnsons-byggingarinnar ollu
miklum úlfaþyt, því aö ýmsir töldu þær ekki
hlutverki sínu vaxnar, en Wright sýndi fram
á hiö gagnstæöa meö því aö láta byggja
tilraunasúlu á eigin kostnaö. í þessari
byggingu kom Wright fyrst fram meö
bogaform að einhverju marki í verkum
sínum, en þaö átti eftir aö veröa ríkjandi
þáttur í ýmsum seinni verka hans. í
Johnsons-byggingunni úði og grúöi af
nýjungum, og var auglýsingagildi byggingar-
innar fyrir fyrirtækiö metiö á milljónir
Bandaríkjadala. Taliesin önnur var djarfur
leikur aö formum undir áhrifum frá arkitekt-
úr Maya-indíánanna og er nýtízkuleg bygg-
ing enn þann dag í dag. Á þessum árum
teiknaöi Wright ennfremur mikinn fjölda
einbýlishúsa, sem eru eins konar endurnýj-
un sléttuhúsanna frá fyrsta áratugnum. Meö
þessum nýju afrekum Wrights breyttist
almenningsálitiö honum aftur í hag, og
blöðin fjölluöu minna um einkamál hans í
slúöurdálkunum. Wright hafði töluverð af-
skipti af þjóömálum, og áriö 1937 fór hann í
heimsókn til Sovétríkjanna í boöi þarlendra
stjórnvalda, er töldu hann hliöhollan sér.
Eftir heimkomuna lýsti Wright hins vegar yfir
andstööu sinni viö sjónarmiö kommúnista.
Fjóröi áratugur aldarinnar var annað gull-
aldarskeiö á ferli Wrights, en þó var honum
ekki falið neitt stærstu byggingarverkefna í
Bandaríkjunum á þessum tíma, eins og t.d.
Rockefeller-miöstööin í New York eöa
byggingar á heimssýningunni í New York
1939. A þessum tíma eyddi Wright miklum
tíma í útfærslur á hugmyndum sínum um
heppilegt skipulag borga, er hann kallaöi
Broadacre-borg. Var grundvallarhugmyndin
lág byggö án ákveöins borgarkjarna, og áttu
byggingarnar að vera í sem nánustum
tengslum við jöröina. Þrátt fyrir mikið fylgi í
dag við lága og þétta byggð, eru hugmyndir
Wrights ekki raunhæfar fyrir borgarbyggð,
en þær voru kröftugt andsvar viö háhýsa-
byggö. Á stríðsárunum dró verulega úr
öllum framkvæmdum í Bandaríkjunum.
Wright, sem hafði yfir miklum og ódýrum
starfskrafti aö ráöa, vann þá einkum aö
tilbúnum verkefnum, sem hann vonaöi að
gætu komiö til framkvæmda einhvers staöar
einhvern tíma síöar. Á þessu skeiöi sneri
Wright frá beinlínuarkitektúr, og varö uppá-
haldsform hans gormlaga. Síðustu árin voru
þessi bogaform mjög áberandi í verkum
hans, og tvö stærstu verkefni hans frá þeim
tíma eru byggö á gormforminu. Þaö fyrra er
verziunarhús í San Francickó (1948), þar
sem framhlið byggingarinnar er gluggalaus,
en tveggja hæöa, gormlaga skábraut tengir
verzlunarhæðirnar saman á skemmtilegan
hátt. Gormformiö náöi þó hátindinum í
Guggenheims-listasafninu í New York, sem
lokið var viö áriö 1958. Þaö er eitt
umdeildasta verk Wrights og er svo aö
vonum. Byggingin er óumdeilanlega
skúlptúr-listaverk í háum gæöaflokki, þó
svo aö hún falli illa aö nálægum byggingum,
en sem listasafn er hún svo til algerlega
misheppnuö; erfitt er að hengja stórar
myndir á bogaveggina og dagsbirtan kemur
inn í safniö á óþægilegum staö og veldur
Ijóma. Eftir síöari heimsstyrjöldina bárust
Wright fleiri verkefni en nokkru sinni áöur,
og á níræöisaldri var starfsþrek hans enn
óbiiandi. Hann hélt áfram aö ganga vísvit-
andi fram af fólki og gerði til dæmis
teikningar af 528 hæöa skýjakljúfi meö 56
kjarnorkuknúnum lyftum í lllinois (1956).
Wright kom iöulega fram í fjölmiölum
síöustu árin og frægö hans óx sífellt allt
fram í andlátiö. Undir lokin var hlaöiö á hann
ýmsum heiðurstitlum, sem hann lét sig litlu
máli skipta, því aö hann óttaöist aö hann
yröi þá ekki lengur talinn róttækur eða
jafnvel talinn kominn í tízku. Telja má
furðulegt, aö Bandaríkjastjórn fól honum
aldrei opinbert verkefni, né heldur stjórn-
völd þeirra tveggja fylkja, er hann starfaöi
lengstum í, Wisconsin og Arizóna. Frank
Lloyd Wright lézt í Phoenix í Arizóna hinn 9.
apríl 1959 og skorti þá tvo mánuöi í nírætt.
Frumstæðir
verzlunarhættir
fortíðarinnar: ís-
lenzkir bændur
fyrr á öldinni í
kaupstaöarferð
meö afuröir
sínar.
„Verzlun er undirrót velmegunar“
Um þessar mundir á eitt öflug-
asta og farsæiasta launþegafélag
landsins stórafmæli, en þaö er
Verzlunarmannafélag Reykjavíkur,
sem starfað hefur aö heill verzlun-
arstéttarinnar í níu áratugi. Það er
athyglisvert aö þetta fjölmenna
stéttarfélag hefur aldrei veriö í
hópi hinna háværari verkalýösfé-
laga hér á landi, en þrátt fyrir það
hefur það nú náö langtum lengra
en mörg önnur sambærileg félög á
kjarabrautinni. Þaö má eflaust
þakka traustri og markvissri for-
ystu árangurinn og velgengnina,
en VR virðist lengst af hafa notiö
þess aö geta valiö dugmikla menn
úr rööum félagsmanna til aö stýra
uppbyggingu og kjarabaráttu fé-
lagsins.
Á undanförnum áratugum hafa
róttækir vinstri menn haldið uppi
linnulausri aöför aö verzlun lands-
manna og því miður oft náö
talsverðum árangri í aö sverta
þessa mikilvægu atvinnugrein. 77/-
gangurinn er sá aö reyna aö
knésetja einkaframtakið í eitt
skipti fyrir öll í pólitískum tilgangi.
Verzlunin hefur snúizt til varnar á
örlagastundu, en betur má ef duga
skal. Án verzlunar veröur ekkert
lýðræöi hér eða annars staðar,
enda er verzlunin lokastig fram-
leiðslunnar. Á n verziunar getur
hvorki sjávarútvegur, iönaöur né
landbúnaður komið framleiðslu
sinni til neytenda — hvorki innan
lands né utan — hvaö svo sem
andstæöingar verzlunarinnar full-
yröa í marklausum áróöri sínum.
Launþegar í verzlunarstétt hafa
ekki síður oröiö fyrir baröinu á
áróöri ráðstjórnarsinna, frekar en
aörir aöilar verzlunarinnar. Eitt
sögulegasta dæmið er þegar ófyr-
irleitnir vinstri menn reyndu á
sínum tíma að koma í veg fyrir þaö
aö VR fengi inngöngu í ASÍ, en
uröu aö lúta í lægra haldi fyrir
landslögum. Það er því athyglis-
vert á þessu afmæli félagsins, aö
bæði forseti og varaforseti ASÍ eru
félagar í þessu gagnmerka stéttar-
félagi.
Verzlunarmannafélagið hefur
byggt upp einhvern öflugasta líf-
eyrissjóð landsins, sem félags-
menn og verzlunin hefur notið
góös af á undanförnum árum. Þaö
dylst engum sem vill sjá, aö
lífeyrissjóðurinn er rekinn af fram-
sýni og festu öörum til eftirbreytni.
VR er virkur þátttakandi og mikil-
vægur hlekkur í okkar litla þjóöfé-
lagi.
Það er athyglisvert aö leiðtogar
launþega í verzlunarstétt hafa ekki
hegöað sér eins og svo margir
svonefndir „verkalýðsrekendur" á
vinstra kanti, sem nota þau verka-
lýðsfélög, sem þeir hafa náö tökum
á, í pólitískum tilgangi sjálfum sér
til framdráttar á valdabraut ís-
lenzkra þjóömála. Þessi valdagír-
ugu leiðtogar hafa miskunnarlaust
misnotað aðstöðu sína til að kné-
setja ríkisstjórnir, sem ekki hafa
hleypt þeim inn á gafl hjá sér, eöa
verndað aörar sér hliðhollari, án
þess aö taka tillit til þess hvort þaö
þjónaði hagsmunum umbjóöenda
þeirra eöa ekki. Ráðstjórnarsinn-
aöir verkalýösrekendur, sem kom-
izt hafa á þing, eru nú ekki hugaöri
en þaö, aö dæmi eru til um að þeir
hafi laumazt úr bænum langt út á
land til þess aö foröast atkvæöa-
greiöslur á Alþingi um mál, sem
snertu beint efnahagsafkomu
verkafólks.
Þaö er nauösynlegt aö efla alla
þætti verzlunar landsmanna á
komandi árum, en hún hefur ////-
lega oröið fyrir baröinu á ríkis-
stjórnum vinstrimanna á undan-
förnum árum. Ríkisstjórn sú sem
nú situr, með fáeina aöila innan-
borös, sem telja sig í hópi sjálf-
stæðismanna, virðist sýknt og heil-
agt vera aö finna einhverjar leiöir
til að takmarka athafnafrelsi verzl-
unarinnar. Einn daginn er t.d.
ráöizt á bakara fyrir að vilja
sannvirði fyrir framleiöslu sína; þar
næst er reynt aö draga úr afkomu
dagblaöanna með því aö banna
frjálsa álagningu á blöðunum,
enda fær helzta málgagn stjórnar-
innar tekjur sínar eflaust af öðru en
áskrift og auglýsingatekjum; næst
er ráöizt á sælgætis- og gos-
drykkjaiönaðinn með óhóflegri
skattlagningu, sem kosta mun
fjölda manns atvinnuna og svona
mætti áfram telja. Vegiö er aö
undirstöðum verzlunarinnar með
óraunhæfri vaxtapólitík og óheft
veröbólgan fær aö éta upp allt
rekstrarfé framkvæmdalífsins,
meðan ráðstjórnarsinnar horfa
ánægöir á öll ósköpin.
Tryggja þarf afkomu verzlunar
og verzlunarmanna á komandi
árum, en það veröur aöeins gert
meö því aö hlúa vel aö þessari
mikilvægu atvinnugrein. Margt
þarf aö gera, ef ekki á illa að fara.
Auka þarf t.d. og efla almenna
verzlunarmenntun í skólum lands-
ins. Verzlunarskóli íslands er ein af
fyrirmyndarstofnunum verzlunar-
innar og viröist nú standa upp úr
ólgusjó menntakerfis þjóöarinnar
eins og klettur. Fjölga þarf atvinnu-
tækifærum í öllum greinum verzl-
unarinnar, en þær skipta tugum ef
ekki hundruöum. Bæta þarf hag
verzlunarmanna meö því aö
tryggja verzluninni betri afkomu og
bætt skilyröi. Styrkja þarf öll
samtök verzlunarinnar á hvaöa
sviöi sem er, og þar nýtist bezt
aukiö og þróttmeira framlag verzl-
unarmanna sjálfra, jafnt launþega
sem vinnuveitenda. Niöurrifs-
starfsemi ráðstjórnarsinna verður
því aöeins stöövuö aö verzlunar-
menn sameinist í baráttunni fyrir
frjálsri verzlun og ég læt þessu
rabbi lokiö meö því aö vitna í orö
þjóðfrelsishetju íslendinga, Jóns
Sigurössonar: „ Verzlun er undirrót
velmegunar lands og lýös, þegar
hún er frjáls. “
Jón Hákon Magnússon