Lesbók Morgunblaðsins - 28.03.1981, Blaðsíða 11

Sigurður Skúlason magister
Nokkur aðskota-
orð í íslensku
DISKÓTEK, grammófónplötusafn,
veitingastaður meö grammófóntónlist
og dansi. Oröið er ættaö úr grísku þar
sem diskos merkir: plata og theke:
geymslustaður. D. diskotek. Þetta er
mjög ungt aöskotaorö í íslensku, en
það viröist þegar oröiö munntamt,
enda óspart notaö í auglýsingum
dagblaöanna í sambandi viö skemmti-
staöi.
DISPÚTERA, kappræöa, rökræöa
(OM). Oröið er komið af latneska so.
disputare, hafa mismunandi skoðanir.
Þ. disputieren, d. disputere, fr. disput-
er, e. dispute. Finnst í ísl. fornmáli
ásamt so. disputa (Fr.). Dispútera
finnst einnig í ritmáli frá árinu 1591
(OH).
DJOBB, hlaupavinna, smásnatt.
Oröiö er framburöarmynd enska orös-
ins job, lausavinna; viövik; hlaupa-
vinna. Þaö hét gobbe í miðensku og
merkti: smásnatt, en upphaflega
munnfylli, enda komiö af keltneska
oröinu gob, munnur. D. job. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1940 (OH).
DÓSENT, háskólakennari af lægri
gráöu en prófessor (OM). Oröiö er
komið af docens, sem er Ih. nt. af so.
docere í lat., og merkir: fræöandi eða
kennandi. Þ. Dozent, d. docent,
Bandaríkjaensku docent. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1871 (OH).
DOGMATÍK, trúfræöi. Oröið er kom-
ið af dogmatica í lat., en þaö er dregiö
af dogma, skoöun, í gr. Þ. Dogmatik, d.
dogmatik, e. dogmatics. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1956 (OH).
DÓMUS, hús. Hér er komiö aöskota-
oröiö domus úr latínu og merkir m.a.:
hús, dvalarstaöur. í Reykjavík er risiö
ekki alls fyrir löngu myndarlegt lækna-
hús meö latneska heitinu Domus
Medica. í höfuöstaönum er einnig risið
stórt verslunarhús sem heitir Domus
og er eign Kaupfélags Reykjavíkur og
nágrennis. D. domus, e. dome.
DÚSÍN, tylft. Oröiö er komiö af
douzaine, tylft, í frönsku,
en þaö er til oröið úr duodecim, tólf, í
latínu. Þ. Dutzend, d. dusin, e. dozen.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1785 (OH).
DÍNAMÍT, sprengiefni, búiö til aö
þrem fjóröu úr nítróglýseríni, venjulega í
föstu, seigu ástandi (OM). Orðiö er
komið af dynamis, orka, í grísku. Þ.
Dynamit, d. dynamit, e. dynamite. Finnst
í ísl. ritmáli frá árinu 1875, stafsett
dýnamít (OH).
DÍNAMÓR, rafall (OM). Oröiö er
myndaö af dynamis, orka í gr. Þ.
Dynamo, d. dynamo, e. dynamo. Finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1901, stafsett
dýnamó (OH).
EDEN, sælustaöur. Oröiö er ættaö úr
hebresku og merkir þar: unaöur, yndi.
Giskaö hefur veriö á aö þaö kunni aö
vera komiö af oröi sem merkir: staöur
meö gnægö vatns. Þ„ d. og e. Eden.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1872 (OH).
EXEM, iangvinnur húösjúkdómur, út-
brot, er stafa af ofnæmi (OM). Orðiö er
komiö af ekzema í gr. sem merkir:
vatnsbóla, blaöra. Þ. Ekzem, d. eksem,
e. eczema. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1950 (OH), en er eldra í talmáli.
EXPORT, útflutningur, útfluttar vörur.
Oröiö er komið af exports í fr. og merkir
þar: útflutningsvörur, en so. exporter
merkir: flytja út og er komið af exportare
í lat. sem er sömu merkingar. Þ. Export,
d. eksport, e. export. Þetta orö hefur um
alllangt skeið veriö haft hér um svo-
nefndan kaffibæti sem fluttur var hingaö
frá útlöndum og finnst í þeirri merkingu í
ísl. ritmáli frá árinu 1887 (OH).
ELEGANS, glæsimennska. Oröiö er
komiö af elegantia í lat. sem varö
élégance í fr„ elegance í e„ Eleganz í þ.
og elegance í d. Orömyndin elegansi
finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1966, en lo.
elegant frá árinu 1889 (OH).
ELEKTRÓNA, rafeind meö frádrægri
hleöslu (OM). Oröiö er komiö af elektron
í gr. sem hefur veriö nefnt raf í íslensku.
Þ. Elektron, d. elektron, e. electron.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1927 (OH).
ELIMENT, m.a. frumefni, rafhlaöa, rif í
ofni. Orðiö er komið af elementum í lat.
og merkir: frumefni. Þ. Element, d. og e.
element. Orðið finnst í ísl. ritmáli frá
seinni hluta 17. aldar (OH).
ELIXÍR, heilsudrykkur, kynjalyf. Orðiö
er komiö af elixirum í miöaldalatínu. Þaö
heitir eliksir á arabisku, þ. Elixier, d.
eliksir, e. elixir. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1793 (OH).
EMALÉRA, glera, smelta (ÓM). Komið
af franska orðinu émail sem merkir:
glerungur. Þ. emaillieren, d. emaljere, e.
enamel. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1868
og lo. emaileraöur frá 1879 (OH).
EMÍR, titill sumra Arabahöföingja.
Orðið heitir amir á arabisku og merkir
þar: höföingi. Þ. Emir, d. og e. emir.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1827 (OH).
PISTILL, skrifleg tilkynning; bréf
(postulanna), kafli úr bréfum þeirra
lesinn viö guðsþjónustu (OM). Orðið er
komið af epistole í gr. sem varð epistola
í lat. Merking þessara oröa er áþekk og
í orðinu pistill. Þ. Epistel, d. epistel, e.
epistle. Oröiö finnst í ísl. fornmáli (Fr.) og
einnig frá árinu 1540 (OH).
ESKIMÓI, frumbyggi heimskautslanda
Noröur-Ameríku, Grænlendingur; skræl-
ingi (OM). Orðið er komiö úr Indíánamáli
og kvaö merkja þar: Sá sem étur hrátt
kjöt. Á frönsku heitir það esquimau og
merkir þar m.a. rjómaís. Þ. Eskimo, d.
eskimo, e. Esquimau og Eskimo. Finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1797 (OH).
ESPERANTÓ, alþjóölegt hjálparmál
búiö til af Pólverjanum Zamenhof (OM):
Oröiö merkir: vongóður, vonandi og er
Ih. nt. af spænska so. esperar, vona.
Eiginlega var þetta dulnefni dr. Zamen-
hofs. Þ. Esperanto, d. esperanto, e.
Esperanto. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1903 (OH). Sá sem kann esperantó
nefnist esperantisti á íslensku og hljóta
bæði þessi orö að vera viðlíka gömul í
máli okkar.
EVANGELISTI, guöspjallamaöur
(OM). Komiö af gríska oröiönu euangel-
ion sem merkir: fagnaöarboöskapur.
Oröiö er haft um guöspjallamennina
Matteus, Markús, Lúkas og Jóhannes.
Þ. Evangelist, d. og e. evangelist. Finnst
í ísl. ritmáli frá árinu 1540 (OH).
ÆVINTÝRI, óvæntur, æsandi (oft
hættulegur) atburöur; stutt (einföld) frá-
sögn (oft meö meira eöa minna yfirnátt-
úrlegu ívafi) (OM). Oröið á rót sína aö
rekja til adventura í lat. sem merkir: Þaö
sem getur gerst. Fr. aventure, miölág-
þýsku eventur(e), d. eventyr, e. adven-
ture. Orömyndin ævintýr finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1540 (OH).
María Skagan
KYRRA-
LÍFS-
MYND
Eg er gangan langa
sem gæti gert þig ódauðlegt
meðal villirósa og vindfáðra skýja
þú dádýr er starandi augum
stöövar ógnandi Ijónin
meðan skógurinn
— þungur og þytmikill skógurinn
leggúr á flótta
Ég er öngstígurinn
sem gæti ort þig
í líki manns eöa konu
mitt á meöal okkar
er höfum glatað frelsinu
meðan þú grípur stökkiö
grönnum, leiftrandi fótum
unz þú lýtur niður aö lindinni
og teygar sól og stjörnur
óþrotlegum, lifandi þorsta.
Elísabet Jökulsdóttir
SAMAN-
BURÐAR-
NÁGRANNA-
KÆR-
LEIKUR
mér finnst alltílagi
að horfá manneskjuna í næsta húsi
klæða sig nakta í fötin
á leið frammá klósett
frammí eldhús
í vinnuna
og glugginn er opinn og herbergiö uppljómað
veggirnir hvítir
og þessi mynd birtist mér sem form
tilað leika sér að
sjálft húsið er sofandi
aðeins einn Ijós rammi
og dimmt í öðrum gluggum
og morguninn er rétt að hefjast
aö klæöa sig úr og í
er líka svo falleg athöfn
en manneskjunni í næsta húsi
finnst ég kannski vera að hnýsast
finnst ég ókurteis
er kannski feimin
og dregur þessvegna gluggatjöldin fyrir
nema aö ég forði mér úr glugganum áöur
og finnist sjálfri eins og ég hafi veriö að hnýsast
viö lifum í svo ólíkum heimum
það er eins langt til suðurskautsins og
yfir til nágranna okkar
milli okkar skerast götur og veggir
fullir skápar af fötum
bústnar kinnar af ósögðum oröum
og viö þekkjum ekki hús nágranna okkar