Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1981, Síða 7
Dr. Gary Athelstan við giuggann á stjörnusal Hótel Sögu. Bæði afi hans og amma voru íslenzk, en fluttu ung vestur um haf.
hann búinn aö vera frá vinnu, þegar
okkar fundum bar saman. Þeirri meö-
ferö lyktaði svo, að ég kom honum á
sama vinnustaöinn á nýjan leik, — aö
sjálfsögöu ekki í sína fyrri stööu, en nú
sinnir hann rannsóknarstörfum í einrúmi
og getur þaö vel, því eðlisfræöikunnátt-
una missti hann ekki niöur. Sem betur
fer er þaö svo, aö fólk glatar ekki áunn-
inni kunnáttu viö geðtruflanir.
Ég haföi einnig liölega fertugan
kvensjúkdómalækni í meðferð. Hann
haföi fengiö blóötappa í heila, lamaöist
og tapaði minni og hæfileikanum til aö
álykta rökrétt. Hann kvaöst heldur halda
aö sér höndum en hverfa til annarra
starfa, gæti hann ekki haldið áfram sem
læknir. Svo ég kom honum á laggirnar
sem ráögjafa í sambandi viö getnaöar-
varnir; hann ræður viö þaö starf og’
stundar þaö.
Fólk meö geðsjúkdóma, annaöhvort á
stofnunum eöa komið út af þeim, byrjar
oft í námi og mýmörg dæmi eru þess, aö
árangurinn veröi góöur. Andlegir kvillar
hafa ekki áhrif á námsgetu."
„Hafiö þiö tölur um þaö í Banda-
ríkjunum, hvort þeir sem til dæmis
lenda í slysum og lamast séu oftar
skólagengnir — eöa lítt skóla-
gengnir?"
„Viö getum sagt, aö þeir sem hljóta
mænuskaöa af slysum í Bandaríkjunum,
séu miklu oftar lakar menntaöir. Þar fyrir
eru þeir ekki endilega lakar gefnir. Ungir
menn eru fjölmennir í þessum flokki og
helgast þaö af því, aö ungum mönnum
hættir til aö aka einum of hratt, enda eru
þessir mænuskaöar mjög oft afleiöing af
bílslysum. En þótt bílslysin vegi þungt
þarna, þá eru þau aðeins orsakavaldur í
ööru hverju tilviki eöa rúmlega þaö. Þótt
ótrúlegt kunni aö viröast, hafa 20%
hinna mænusködduöu fengiö sín örkuml
af völdum byssukúlu. Af því tagi er fötlun
fjölda margra manna, sem börðust í
Vietnam á árunum. Þetta fylgir öllum
styrjöldum í stórum stíl."
„Er algengt, að fólk sem lendir í
slysum og lamast, verði svo yfir-
bugað að geðheilsan bresti?"
„Sá sem lendir í slysi og lamast, á
ævinlega sínar erfiðu stundir á eftir. En
hérumbil allir komast yfir þaö og slíkt
hefur alls ekki orsakaö geösjúkdóma;
þeir eru alls ekki algengari meöal fatl-
aöra en annarra. í Bandaríkjunum er
sjálfsmoröstala meöal fatlaöra lítið eitt
hærri en meöal hinna, en samt ekki til-
takanlega há.“
„Stundum er því slegið föstu, aö
veðurfarið hér, og ekki sízt
skammdegið, eigi sinn þátt í
þunglyndi og öðrum geðrænum
kvillum. Er hugsanlega samband
þar á milli?“
„Ekki vil ég nú fullyröa neitt um það.
Viö vitum ekki, hvort þunglyndi og
geösjúkdómar standi í beinu sambandi
viö veöurfar og birtu. En þaö er held ég
þekkt staöreynd, aö þessir kvillar eru
tiltölulega aígengir á Noröurlöndum og
þá er löngum og dimmum vetri oft kennt
um aö einhverju leyti. í Minnesota, þar
sem ég þekki bezt til, er margt um fólk af
skandinavískum uppruna, og einnig þar
er eitthvaö meira um geösjúkdóma en
annarsstaöar í Bandaríkjunum. Á hinn
bóginn má svo benda á Eskimóa, sem
búa viö lengri og dimmari vetur en ís-
lendingar og aörir Norðurlandabúar, og
ekki er ástandiö þeim mun verra hjá
þeim, nema síöur sé. Og gegn þessari
kenningu um áhrif vetrar og myrkurs má
benda á, aö í Bandaríkjunum eru flest
sjálfsmorö framin á vorin og þegar máliö
er athugaö dýpra, kemur í Ijós, aö þau
eru einnig flest framin um helgar."
„Önnur kenning er sú, að fólki
með góöa greind sé hættara við
geðrænum kvillum. Helduröu aö
sú kenning fái staöizt?"
„Þaö held ég ekki; það gagnstæöa á
sér fremur staö. Viö sjáum ekki heldur
nein merki þess, aö streita auki líkur á
geösjúkdómum og þá er ég að tala um
ytri streitu. Innri streita er aftur á móti
dálítiö annaö. Á þaö hefur veriö bent, aö
fólk varö áreiöanlega fyrir mikilli streitu í
loftárásum síöari heimsstyrjaldarinnar,
— en þaö var síður en svo aö geösjúk-
dómar ykjust þá. Margt bendir og til
þess, að í Bandaríkjunum hafi geösjúk-
dómar heldur minnkaö en hitt á kreppu-
árunum eftir 1930.
En þegar viö tölum um fötlun og þá
meö tilliti til þess aö koma fötluöum —
líkamlega eöa andlega — til vinnu og
sjálfstæðrar tilveru á ný, þá verður
okkur oftast hugsaö til fólks í hjólastól-
um. En viö megum ekki gleyma því, aö
oft getur veriö erfiöara aö fást viö ósýni-
lega fötlun en þá, sem blasir viö. Floga-
veiki er til dæmis afskaplega slæm,
ósýnileg fötlun og í þessum flokki eru
hjartasjúkdómar einnig. Viö veröum aö
telja hjartasjúklinga meöal fatlaöra; þeir
eru oft mjög óttaslegnir gagnvart
hverskonar áreynslu og jafnvel þótt þeir
eigi að heita komnir yfir áfalliö. En þegar
viö tölum um ósýnilega fötlun, þá er sá
hópurinn stærstur, sem á viö andlega
kvilla að striða."
„Eftir hverju fer það helzt, hversu
vel tekst að koma fötluðum í gang
á vinnustaö og síðan áfram til
sjálfstæðrar lífsbaráttu?“
„Þaö er alltaf andlegs eölis, hversu vel
þaö gengur. Sumir stórfatlaöir menn
standa sig meö mikilli prýöi; berjast eins
og Ijón og láta fátt aftra sér. Aörir með
smávægilega fötlun ná sér ekki á strik
EMPLOYMENT
AFTER SPINAL CORD INJURY
A Handbook
for Counselors
Forsíða bandarískrar bókar, sem heitir At-
vinna eftir mænuskaða og er eitt af mörgu,
sem þar í landi er gert til að koma Fótluðum á
kreik í liTinu.
og þá er þaö af sálarlegum ástæðum.
Viö teljum aö um 80% af mænu-
sködduöu og lömuðu fólki eigi að geta
unnið, en reyndin hjá okkur er þó sú, aö
helmingurinn aöeins, eöa 40%, eru i
vinnu. Sumir lamast svo mjög, aö hend-
urnar eru þeim ónýtar. Einnig þeir eiga
sína möguleika; meöan fólk hefur rödd-
ina í lagi og höfuöiö, á þaö aö geta unnið
margháttuö störf.
Þar sem ég þekki til í Bandaríkjunum
er aðstaða fyrir hjólastólafólk víöa
sæmileg og talsvert betri en hér á ís-
landi. Nú eru gengin í gildi lög um allar
opinberar byggingar, skóla þar á meðal,
og eiga fatlaðir aö geta farið allra sinna
feröa þar. Jafnframt er unniö aö því aö
breyta eldri byggingum í þessu skyni.
Upphafiö að þessari þróun í Bandaríkj-
unum má rekja til Berkeley-háskólans í
Kaliforníu. Þar var fyrr en annarsstaðar
fariö aö búa fötluöum aöstööu, en bær-
inn fylgdi á eftir og bjó hjólastólafólki
aöstööu til aö komast hvert sem var.
Afleiöingin varö sú, aö æöi margt fatlað
fólk settist þarna aö.
Ekki hef ég tölur um hlutfall lamaðra
hér á móti Bandaríkjunum til dæmis, en
mér þykir líklegt, aö það sé svipaö. En í
þeim fyrirlestrum, sem ég hef haldið hér
og í viöræðum við menn, hef ég undir-
strikaö þörfina á margfalt bættri at-
vinnu-endurhæfingu. Ég er á þeirri skoö-
un, aö hér á islandi séu of margir fatlaöir
inni á stofnunum og aö þar séu margir,
sem ættu aö réttu lagi aö vera i vinnu og
búa innan um heilbrigt fólk úti í bæ. En
samt undir umsjá læknis, sem sífellt fylg-
ist meö þeim."
Gísli Sigurðsson