Lesbók Morgunblaðsins - 09.10.1982, Blaðsíða 5

Kanadískar sveitir sækja gegn Þjódverjum á vígstöðvunum.
Ekki eru til margar vísur
eftir Árna Magnússon hand-
ritasafnara, fræg er þó sú er
hann orti vegna mála Jóns
Hreggviðssonar.
Líta munu upp í ár
íslandsbúar kærir,
þá Hreggviðsniður hærugrár
höfuð til landsins færir.
Önnur hefur og varðveist.
Hún er um ónefndan vin hans
í Noregi.
Mun hans uppi minning góð
meðal Noregs lýða,
meðan Björgvin byggir þjóð
og bárur á víði skríða.
Jón Magnússon hét bróðir
Árna, d. 1738. Hann var sýslu-
maður og þótti, eins og sumir
af frændum hans, djarftækur
til kvenna. Hann átti, svo vitað
var, þrjú börn framhjá konu
sinni. Þetta vakti þykkju milli
þeirra. Eitt sinn er hann þurfti
að blíðka hana, en hún var
stríð eins og það er orðað í
heimildum, orti hann, segir
Jón í Grunnavík:
Lengi skipast heitin hörð,
hugur minn engu kvíðir.
Lætur dúna linna jörð
leiðast til um síðir.
Meðal vísna, sem Árni
Magnússon tók til handar-
gagns, er ein eftir Steinunni
Finnsdóttur í Höfn í Borgar-
firði, fylgir ártalið 1710. (Einn
af afkomendum Steinunnar er
Páll Bergþórsson, veðurfræð-
ingur.)
Við norðanveðri í Höfn er
i hnýtt,
hvirflar hann upp úr sænum.
Kerlingunum kemur það lítt,
þær kreppa sig inni í bænum.
Ofanritað er tekið úr þjóð-
sagnaritinu Huld, sem út kom
nokkru fyrir aldamót. Þaðan
eru og eftirfarandi vísur tvær,
þar sem vikið er að máli
lærðra manna, latínunni. —
Set ég í stað eg, þegar það bag-
ar ekki rímið.
I Snorrabúð á Alþingi bar
Ólafur Jónsson dómkirkju-
prestur í Skálholti fram fyrir-
spurn og beindi til Páls lög-
manns Vídalíns, þetta hefur
verið snemma á átjándu öld.
Páll orti þá.
Ef að ég skal ansa þér
eftir spurning þinni:
Lítið var, en lokið er
latínunni minni.
Mikill siður var það á fyrri
öldum að gera fyrirfólki
grafskriftir og oft á latínu.
Þorsteinn Gissurarson, smið-
ur, sem kallaður var tól, bjó á
Hofi í Öræfum. Hann var á lífi
fram undir miðja nítjándu öld.
Svo orti hann um erfiljóða-
gerð.
Að kveða lof um látinn mann
linar í mér kátínu.
Lítils met ég þvætting þann,
þó hann sé á látínu.
Á búskaparárum Gísla
Konráðssonar í Skagafirði
þurfti hann sem fleiri að
bregða sér til Reykjavíkur.
Notaði hann þá ferðina til að-
drátta fyrir heimili sitt. Hann
átti það löngum til að vera
utan við sig og ekki alltaf með
hugann við veraldlega hluti.
Hann mætti manni einum
skammt frá Reykjavík, sá
benti honum á að farið væri að
hallast illilega á klárunum.
Maðurinn var hagmæltur og
kannaðist við Gísla.
J>ó að vitið víst þér hjá
vera nóglegt kunni,
báðumegin berðu ei á
bagga af aðgæslunni.
Gísli beið með það í heilt ár,
uns þeir hittust næst, að svara
vísunni, en Gísli var nú æði
mistækur í vísnagerð sinni,
gerði sér ekki alltaf grein fyrir
því hvar feitt var á stikkinu.
Svarvísan varð hálfgert hnoð,
skal ekki höfð eftir hér.
IJklega hefur sá maður sem
kallaður var Dranga-Bárður
verið kenndur við bæ sinn.
Getur nokkur sagt mér af hon-
um? Hans vísa er svona:
Frera sjávar, frera lands
fyrst á Ströndum leit ég,
og heiðina upp til himnaranns
hvergi lægri veit ég.
Margir hafa ort um það yndi
sem vínið hefur veitt hrelldri
mannkind, en þagað yfir þeim
óförum sem það bakar. Hér
hefur Jörundur Gestsson á
Hellu í Steingrímsfirði orðið:
Nú er lundin létt og fleyg,
lífsins sundrar trega.
Gleði bundin vínsins veig
vermir undarlega.
Pétur Pétursson útvarpsþul-
ur tók fyrstur úrvarpsmanna
upp á því að segja hlustendum
hvað klukkan væri. Um það
var ort:
Flestir þurfa að flýta sér,
fátt því kemur betur,
en kynnast því hvað klukkan
|er.
Kærar þakkir, Pétur.
Hér kemur gömul þingeysk
vísa.
Stundaklukkan kostarík
knúð af sköpum norna,
er á kvöldum lúnum lík,
en leikur sér á morgna.
J.G.J.
Lítils met ég
þvætting þann
uppbygging í landinu, sem áður
hafði verið fjármögnuð fyrst og
fremst af Bretum, var í algjöru
lágmarki. Þar af leiðandi ríkti
stórfellt atvinnuleysi, og í
ofanálag sívaxandi dýrtíð vegna
langvarandi skorts á flestum
lífsnauðsynjavörum. Margir
kvöddu sér hljóðs á síðum ís-
lenskra vikublaða til að brýna
fyrir löndunum nauðsyn þess að
aðstoða hermenn sína.
I janúar 1919 var boðað til
fundar meðal Vestur-íslendinga
í Winnipeg, þar sem rædd var
hugmynd um að heiðra minn-
ingu íslenskra hermanna, sem
tekið höfðu þátt í styrjöldinni,
eða nánara sagt, reisa þeim við-
eigandi minnisvarða. Séra Björn
B. Jónsson gaf eitt hundrað
tuttugu og fimm dollara, sem
átti að vera fyrsta framlagið í
almennri söfnun til þess. Níu
menn voru kosnir í nefnd, sem
var falið að snúa sér fyrst til
Einars Jónssonar myndhöggv-
ara varðandi fyrirhugaða minn-
isvarðann. Nefndin átti að
sjálfsögðu líka að kanna skoðan-
ir manna um málið í öllum ís-
lenskum byggðum, svo og að sjá
um væntanlega fjársöfnun. í
þeim tilgangi voru send þrjú
hundruð og fimmtíu bréf vítt og
breitt um landið. Það var líka
leitað til Bandaríkjanna, því
eins og einn baráttumaður
minnisvarðans komst að orði,
„höfðu Bandaríkja-Íslendingar
átt óskertan hlut með kanadísk-
um í að leiða alheimsstríðið ný-
afstaðna til sigursælla lykta, og
tapað mörgum mætum drengj-
um“. Það hefur hugsanlega verið
líka ofarlega í huga hans að
tryggja fyrirtækinu öfluga fjár-
hagsaðstoð þeirra. Hér var ekki
um neina smáupphæð að ræða,
enda hafði Einar varla orð á sér
fyrir að skapa neitt smátt í
smíðum. Áætlaður kostnaður
var eitt hundrað þúsund doliar-
ar, drjúgur biti árið 1919.
í fyrstu virtist þessi hugmynd
fá góðar viðtökur hjá fólkinu,
skrifað var vikulega í öll blöð
um framvindu málsins, og ýmis
stuðningsbréf birt þegar svör
bárust af landinu. Engu að síður
voru mörg bréf og margar radd-
ir sem töldu minnisvarða óæski-
legan: hann yrði of kostnaðar-
samur, og annað væri brýnna
eða verðugra verkefni. Smátt og
smátt færðist mikill hiti í deil-
urnar. Bent var á, að langflestir
íslenskir piltar, sem buðu sig
fram sem sjálfboðaliða í herinn,
hefðu skráð þjóðerni sitt kan-
adískt, en ekki íslenskt. Af
hverju var þá verið að minnast
þeirra sérstaklega sem íslend-
inga?
Ef úr einhverjum samskotum
ætti að verða, þótti sumum líkn-
arstarfsemi heillavænlegri og
æskilegri, aðrir höfðu hug á að
efla íslenska menningu, o.s.frv.
Meðal hugmynda var t.d.:
1. Að gefa út ýmiss konar minn-
ingarrit um alla íslendinga,
sem höfðu tekið þátt í stríð-
inu.
2. Að koma upp sjúkrahúsi,
barnaheimili eða bókasafni.
3. Að stofna sjóð til styrktar
námsmönnum af íslenskum
ættum.
4. Að stofna verðlaunasjóð í lík-
ingu við Nobel-sjóðinn.
5. Að stofna félag til að hjálpa
hermönnum að fá vinnu og
aðstoða þá sem atvinnulausir
voru.
6. Að stofna listasafn.
7. Að kaupa flugvél sem send
yrði til Islands í minningu
hermannanna.
Ekki virðist Einar Jónsson
hafa orðið var við deilurnar sem
minnisvarðahugmyndin hafði
vakið, og í apríl 1919 ferðast
hann frá Philadelphia, þar sem
hann var að vinna að styttunni
af Þorfinni karlsefni og mætir á
fundi í Winnipeg með mót af
fyrirhuguðum minnisvarða. Var
þetta reyndar hugmynd sem
hann hafði lengi verið að móta,
allt frá 1894, og lýsir Guðmund-
ur Finnbogason verkinu svo:
„... Fórnarlampinn
þykir mér ein hin feg-
ursta mynd Einars. Á
lampann eru mörkuð orð
predikarans: Duftið
hverfur aftur til jarðar-
innar, þar sem það áður
var, en andinn fer til
guðs, sem gaf hann. Þetta
er í myndinni táknað svo,
að hesturinn fellur undir
særðum riddara og hníg-
ur í sína ætt en engill með
sigurmark krossins í
hendi lyftir riddaranum
af í fallinu. Hann heldur
sverðinu á loft til merkis
um, að baráttan heldur
áfram í æðra heimi. Hin-
ar stígandi línur í líkama
engilsins og mannsins í
mótsetningu við falllínu
hestsins tákna vel hið
gagnstæða eðli andans og
holdsins. En hinn jafn-
vægi lampi, þar sem ljósið
kemur fram við samein-
ingu efnanna, er sjálfur
eðlileg og fögur ímynd
lífsins."
Á fundinum mættu yfir 160
manns. Tóku þar margir for-
ystumenn íslenskir til máls og
hvöttu áheyrendur til að styðja
málstaðinn. Þegar til atkvæða-
greiðslu kom, voru 114 fylgjandi
varðanum, 14 á móti, en 30 sátu
hjá.
Á sama tíma og umræður um
minnisvarðann stóðu sem hæst,
var verið að stofna Þjóðræknis-
félag íslendinga í Vesturheimi.
Aðalmarkmið þess félags var að
viðhalda íslenskri tungu og
menningu í Norður-Ameríku og
þar með að auðga þarlent þjóð-
líf. Óttuðust sumir að það fé,
sem rynni til minnisvarða, yrði
til þess að svelta hið nýstofnaða
þjóðræknisfélag í hel. Aðrir vör-
uðu við minnisvarða sem boðaði
falska huggun:
„Sá fróðafriður um
heim allan, sem fólki var
heitinn, yrði aldrei að
efndum, fyrr en alþýðan
sjálf fengi vit til að neita
að herklæðast. En lítill
vottur til þess virtist sér
það vera, að láta teygja
sig óviljugan, til að metn-
ast af og gylla fyrir sjálf-
um sér, missi og mann-
tjón sitt, sem enn stæði
óbætt. Það atriði, að
minnisvarði væri hugfró
þeirra, sem misst hefðu
sína í stríðið, væri vafa-
samt.“
Skömmu síðar hefst mikið
umrót í Kanada: allsherjar
verkfall í Winnipeg er brotið á
bak aftur af mikilli grimmd,
verkföllum og óeirðum fjölgar
víða um landið. Vaxandi eftir-
stríðskreppa og allt að því neyð-
arástand í kanadísku þjóðlífi
mun hafa dregið hug manna frá
slíkum skýjaborgum sem
minnisvarðahugmyndin greini-
lega var. Verða þau að teljast
bestu leikslokin, því eins og
Stephan G. Staphansson skrif-
aði í blaðagrein þegar mesti hit-
inn var í mönnum:
„Skeð getur að eitthvað
af okkar eigin dýrð
geymdist í pýramíða, sem
ekki blési upp frammi í
eyðimörk aldanna. Þó er
sú mannlund mishent,
sem dregur af lifandi
manni brauð til að gefa
dauðum manni stein.“
5