Lesbók Morgunblaðsins - 30.04.1983, Blaðsíða 5

haft spurnir af súlum Ingólfs.
Unnsteinn virðist hér fyrst líta
á súlurnar í bókstaflegri
merkingu. í frásögninni segir
orðrétt vitnaö í bókina „Hafið“:
„Þórður skeggi lenti austur í
Lóni en fann öndvegissúlur sín-
ar í Leirvogi í norðanverðum
Faxaflóa. Loðmundur hinn
gamli kemur að Austurlandi, en
fann öndvegissúlur sínar
skammt frá Jökulsá í Sólheima-
sandi. Hrollaugur Rögnvaldsson
steig á land við Horn eystra
(Vestrahorn?), en fann öndveg-
issúlur sínar í Hornafirði. Sagt
er að Hásteinn Atlason hafi
skotið setstokkinn sínum fyrir
borð er hann kom í landsýn
austan Stokkseyrar, en fann
setstokkana við Eyrina. Eyr-
byggja greinir svo frá, að þeir
Þórólfur Mostraskegg hafi
siglt vestur með landi og fyrir
Reykjanes. Þar kastaði Þórólfur
fyrir borð öndvegissúlum sínum
í kyrru veðri. Sáu þeir að súl-
urnar rak í áttina til Breiða-
fjarðar. Skömmu síðar kom haf-
gola og sigldu þeir þá skipi sínu
fyrir Snæfellsnes og fundu súl-
urnar við Þórsnes. Á svipaða
lund er frásögnin í Egilssögu um
kistu Kveldúlfs. Þar segir að
Kveldúlfur hafi látist í hafi á
leiðinni til íslands. Hafði gamli
maðurinn lagt svo fyrir, að lík-
kistu sinni skyldi varpað fyrir
borð og Skalla-Grími flutt þau
boð, að honum mundi ráðlegast
að taka sér þar bólfestu, sem
kistuna bæri að landi. Skömmu
eftir lát Kveldúlfs sáu skips-
menn hans land. Var það við
suðurströndina. Þar eð þeir
höfðu haft spurnir af landnámi
Ingólfs í Faxaflóa, sigldu þeir
áfram vestur með landi, þar til
þeir komu í Borgarfjörð, og
fundu þar kistu Kveldúlfs."
Þannig segir frá í heimildum
endursögðum í bókinni „Hafið".
Á eftir hugmyndum um „spurn-
ir af öndvegissúlum Ingólfs"
dregur Unnsteinn að lokum
einnig þá ályktun, að „ljóst má
vera að landsmenn vorir hafa í
aðalatriðum þekkt hafstrauma
við Suður- og Vesturland."
Margir staðir í ströndum ís-
lands eru kenndir við einhvers
konar reka. Orð eins og stokkar,
súlur, kefli og bolungar í örnefn-
um landsins vísa beinlinis til
trjástofna eða rekaviðs, oftast
kominn frá öðrum löndum eins
og Síberíu og Vesturheimi.
Skiprekar koma einnig sterk-
lega til greina. Rekinn, staðar-
nöfnin og þekking á haf-
straumum við landið, hafa síðan
orðið tilefni söguritunar um
öndvegissúlur nafnkunnra höfð-
ingja á landnámsöld. Nú á dög-
um berast t.d. einnig fyrir vindi
og straumi brotin skip og sjó-
rekin lík frá sjóslysum út af
Suðurvesturlandi fyrir Garð-
skaga inn á Faxaflóa og upp á
Mýrar eins og súlur Ingólfs og
kista Kveldúlfs forðum daga.
Hér skal geta þess að mikinn
fróðleik um rekavið, rekastrand-
ir og rekajarðir á íslandi er að
finna í öndvegissritinu „íslensk-
ir sjávarhættir" (1980) eftir
Lúðyík Kristjánsson, sagnfræð-
ing.
Rek öndvegissúlna við sunn-
anvert landið á landnámsöld,
eins og því er lýst í bókinni
„Hafið" er hér tekið saman á 1.
mynd eins og um rekaathuganir
væri að ræða. Þessi gamla en þó
nýja mynd af hafstraumum sýn-
ir betur en mörg orð, að frá-
sagnirnar geta túlkað raunveru-
lega þekkingu á þeim, hvað sem
líður öðru sannleiksgildi sagn-
anna. Verður vikið að þessu síð-
ar með nokkrum samanburði við
seinni tíma athuganir og þekk-
ingu á straumunum fyrir sunn-
an land.
Tekið skal fram, að þessum
hugleiðingum er alls ekki stefnt
alfarið gegn sannleiksgildi
sagnanna um öndvegissúlur og
landnámsmenn. Svo einsýnt er
málið líklega ekki. Áhersla skal
lögð á að varast ber að taka
þessum brotum sem rökstudd-
um fræðum af hendi höfundar,
heldur aðeins sem hugsmíð eða
leikmynd, leik og leit að hug-
myndum annarra, sem lögð eru
undir dóm lesenda.
Öndvegissúlur 1974
Á 1100 hundruð ára afmæli
íslandsbyggðar 1974, var land-
námsins minnst m.a. með nýju
landnámi „þar sem guðirnir
(veðurguðirnar) létu súlur bera
að landi“ eins og segir í sögun-
um. Þjóðhátíðarnefnd Reykja-
víkur stóð að þessu landnámi
hinu nýja í samvinnu við áhöfn
og leiðangursmenn á rann-
sóknaskipinu Bjarna Sæ-
mundssyni í vorleiðangri 1974.
Eins og á landnámsöld þá voru
súlurnar og mennirnir margir.
Súlurnar voru alls 110 að tölu.
Þær voru úr norsku birki, 2
metrar að lengd, ferstrendar, og
10 sentimetrar á kant. Þær gátu
vel verið áþekkar súlum í skála
norrænna bænda eða víkinga á
landnámsöld.
Norsku birkisúlurnar voru
Staður og dagur þá landnámsmenn í vorleiðangri á rs. Bjarna
Sæmundssyni skutu ffyrir borð öndvegissúlum sínum í júní 1974.
Nr. Landnámsmaður Staöur Dagur
1 Unnsteinn Stefánsson Út af Stokksnesi 6. júní 1974
2 Jóhannes Briem Út af Ingólfshöföa 6. júní 1974
2 Guömundur Sv. Jónsson Út af Ingólfshöföa 6. júní 1974
3 Þórunn Þóröardóttir í Háfadjúpi 7. júní 1974
3 Helgi Guölaugsson í Háfadjúpi 7. júní 1974
4 Sigþrúður Jónsdóttir í Háfadjúpi 7. júní 1974
5 Björg Jónsdóttir í Háfadjúpi 7. júní 1974
6 Ingvar Hallgrímsson Út af Þorlákshöfn 8. júní 1974
6 Jón Ólafsson Út af Þorlákshöfn 8. júní 1974
7 Baldur Ingvarsson Á Selvogsbanka 8. júní 1974
7 Jóhann Guöbjörnsson Á Selvogsbanka 8. júní 1974
7 Óli Kristinsson Á Selvogsbanka 8. júní 1974
8 Karl Már Einarsson Á Selvogsbanka 8. júní 1974
9 Einar Jóhannesson Á Selvogsbanka 8. júní 1974
10 Sæmundur Auöunsson Út af Reykjanesi 8. júní 1974
11 Svend-Aage Malmberg Út af Garðskaga 9. júní 1974
Myndin er tekin 1973 um borð í Bjarna Sæmundssyni, en unga stúlkan
hefur hönd á tveimur merktum staurum, eða „öndvegissúlum“ sem
síðan var varpað fyrir borð. Ljósmynd Guömundur Sv. Jónsson.
fúavarðar og málaðar í rauðum
og hvítum lit eins og stikur
mælingamanna ,eða t.d. vitinn í
Hafnarfirði. Súlurnar voru ekki
útskornar að neinu leyti, en
margar þó skreyttar málm-
myndum, flestar eftir Jóhann
Guðbjörnsson, þá dagmann í vél
á „Bjarna Sæmundssyni", og
blómamyndum landnáms-
kvenna. Myndirnar voru innsigli
viðkomandi landnámsmanna og
kvenna. Einnig voru súlurnar
merktar með plastskildi með
áletruninni:
Ingólfur 874—1974
ásamt tölunum einum til ellefu.
Tíu súlur báru sömu tölu og voru
þær þvi alls 110 eins og fyrr
sagði. Ein slík syrpa er sýnd á 2.
mynd.
Ellefu staðir voru valdir til
útkasts og tíu súlur merktar
sömu tölu fóru fyrir borð á
hverjum stað. Staðirnar eru
merktir einn til ellefu á 3. mynd.
Val á stað fór eftir ferðum rann-
sóknaskipsins og hugmyndum
landnámsmanna hinna nýju um
hugsanlegar líkur á fundi á
óskalandi. Landnámsmenn þjóð-
hátíðar 1974 reyndu þannig að
hafa vaðið fyrir neðan sig og
hafa áhrif á máttarvöldin eins
og landnámsmenn á landnáms-
öld gerðu líklega einnig, eins og
t.d. landnám Ingólfs á einu
ágætasta hafnar- og veður-
farssvæði landsins ber með sér.
Landnámsmenn 1974 voru alls
sextán að tölu, konur og karlar,
og eru þeir nafngreindir í 1.
töflu þar sem einnig er greint
Frh. á bls. 14.
Tíu súlur landnámsmanna í vorleidangri á r.s. Bjarna Sæmundssyni 1974.
5