Lesbók Morgunblaðsins - 30.04.1983, Blaðsíða 12

Orö f belg unn annarlegan hreim á mæltu máli
Flugfreyjumál
Að undanförnu hafa tveir ágætir menn
birt hér í Lesbók greinar um ákveðnar og
uggvænlegar breytingar á íslenzku talmáli:
Erlendur hreimur og rangar, óíslenzku-
legar áherzlur eru að skjóta upp kollinum
og heyrast annað veifið í ríkisfjölmiðlun-
um, útvarpi og sjónvarpi. Ég tel þó alrangt
að fréttamenn séu einhverjir sérstakir
vandræðagemlingar að þessu leyti; margir
þeirra tala ágætis mál, sem ekkert er útá að
setja.
Aftur á móti á það sér æði oft stað, að
þessir fréttamenn nái sér í viðmælendur,
sem þyrftu að athuga sinn gang. Umfram
allt þykir mikill fengur í að fá frammá-
menn í stjórnmálum uppí sjónvarp til að
þeir tjái sig um vandamál líðandi stundar.
Þjóðkunnur gáfumaður og fyrrverandi
flokksformaður hefur löngum verið illa
haldinn að þessu leyti og hefur þá undar-
legu áráttu að snúa við hefðbundinni, ís-
lenzkri áherzlu og hafa hana á síðara eða
síðasta atkvæði orðsins. Þegar áhrifamenn
eru annarsvegar, er allt svona tal smitandi
og sjúkdómnum bregður fyrir í vaxandi
mæli hjá ráðherrum og alþingismönnum.
Þegar betur er að gáð, heyrast rangar
áherzlur og röng ítónun víðar. Á dögunum
átti ég leið út til London og heim aftur með
Flugleiðavél, sem ekki er í frásögur fær-
andi. En mér er minnisstætt málfar flug-
freyjanna, þegar þær þuldu þennan hefð-
bundna texta við upphaf og lok flugsins.
Þær fluttu textann einnig á ensku og
þokkalega að ég held. En það sem átti að
vera íslenzka, var heldur ömurlegt á að
hlusta og voru þær þó alíslenzkar, fjall-
myndarlegar og elskulegar að auki.
Megin sjúkdómseinkennin á þessum
flutningi þeirra var einskonar sönglandi,
sem aldrei heyrist sem betur fer í venjulegu
mæltu máli, en er þó engin ný bóla í flug-
vélum; þessi hjákátlegi flutningsmáti hefur
að mér finnst verið þar við lýði æði lengi.
Ég hef einnig heyrt hann hjá sumum stjórn-
endum þátta, sem kynna hljómplötur í út-
varpinu. Meinið er, að það er ákaflega erfitt
að lýsa þessu í rituðu máli; það verður alls
ekki gert svo vel sé nema í töluðu máli og þá
með því að herma eftir þessari sérstöku
tónmyndun.
Meginreglan í framburði á íslenzku er sú,
að áherzlan er á fyrsta atkvæði og „talað er
niður á við“ eða með öðrum orðum: taltónn-
inn lækkar í lok setningar. í flugfreyjumáli
er farið öfugt að: Tónninn hækkar í lok
setningar og þá með ákveðnum sönglandi
hreim. „Setningarnar setja upp rassinn"
eins og Halldór Halldórsson, prófessor
orðaði það svo hnyttilega, þegar ég ræddi
við hann um þetta fyrirbæri. Og til þess að
gefa frekari hugmynd um þessa óíslenzku
en bráðsmitandi tónun, gæti hefðbundinn
flugfreyjutexti hljómað eitthvað þessu líkt
í eyrum farþeganna:
„Góðir farþe^ Jón Jónsson f\ug
og áhöfn hans bjóða ykkur velko^

*><*
Vvl0 tirtva
Flugið til London tekur t
xf
og flogið verður í 30

í norsku og sænsku er ríkjandi ákveðinn
sönglandi hreimur og er hann víti til varn-
aðar að minni hyggju. Bágt á ég með að
trúa því, að þessi sönglandi hafi verið við
lýði i íslenzku fyrir margt löngu, en sú til-
gáta hefur heyrzt. Við höfum þá að minnsta
kosti losnað við hann, sem er guðsþakkar-
vert. Svo áleitinn er þessi hreimur, að ís-
lendingar, sem dvalið hafa langdvölum í
þessum löndum, eiga stundum erfitt með að
tala móðurmálið sitt án þess að leggja því
til þennan hvimleiða són. Vonandi verða
örlög íslenzkunnar ekki þau að fá hliðstæð-
an kvilla yfir sig unz hann gerist svo
rótgróinn, að ekki verður með neinu móti
aftur snúið.
Unnendur málsins verða allsstaðar að
vera á verði og það er hreinlega ekki hægt
að líða stjórnmálamönnum, sem sífellt eru
að tjá sig í sjónvarpið um vandræði sem
þeir geta ekki leyst, að þeir tali ekki fram-
bærilegt mál. Flugleiðir geta heldur ekki
látið það viðgangast, að flugfreyjur klæm-
ist á þessum stuttu textum, svo raun sé á að
hlýða.
Verðum á verði! enn er tími til að spyrna
við fótum.
Gísli Sigurðsson
Dagfar
A-manngerðar
blóði, þ.e.a.s. að magn þess
stjórnaðist ekki eingöngu af
neyslu kólesterólríkrar fæðu eða
dýrafitu. Það ykist einnig við
andlegt álag (einkum við streitu
vegna einhvers konar baráttu).
Sú uppgötvun okkar að hegð-
un A-manngerðar gæti aukið
innstreymi á noradrenalín-
hormón var einnig staðfest af
ýmsum sérfræðingum (Carruth-
ers, Hanes o.fl., Nestel o.fl.).
Nauðsyn gagnrýnnar
rannsóknar
Sé svo komið að hegðun A-
12
manngerðar sé viðurkenndur
jafnþýðingarmikill áhættuþátt-
ur kransæðastíflu og aðrir þætt-
ir sem fyrr voru viðurkenndir,
svo sem aukið kólesterólmagn í
blóði, háþrýstingur og óhóflegar
sígarettureykingar, þarf samt
að taka annað með í reikning-
inn.
Sannleikurinn er sá aö öll þessi
heilsufarsatriði eru talin vera
áhættuþættir vegna þess eins að
þau finnast við læknisskoðun
kransæðasjúklinga og tengjast því
sjúkdómnum. Hins vegar hefur
það aldrei verið staðfest að neinn
þessara áhættuþátta sé beinlínis
valdur að sjúkdómnum.
Væri það t.d. gott og gilt fyrir
tölfræðinga að staðhæfa að
sígarettureykingar séu bölvald-
urinn aðeins vegna þess að fleiri
reykingamenn fá kransæða-
stíflu en þeir sem ekki reykja
sígarettur? Hafa ber í huga að
Japanir reykja alveg eins mikið
og Bandaríkjamenn en tíðni
kransæðastíflu í Japan er aðeins
tíundi hlutinn af tíðni sjúk-
dómsins í Bandaríkjunum. Sýni-
lega er eitthvað fleira en síga-
rettureykingar sem veldur hinni
miklu tíðni sjúkdómsins í
bandarískum reykingamönnum.
Sama má segja um nýlegar
niðurstöður af rannsóknum
kransæðalyfjakönnunar ríkis-
ins, sem sýna að lækkun kólest-
eróls í blóði með lyfjum kemur
ekki í veg fyrir að kransæða-
sjúklingar fái annað áfall.
Þær niðurstöður Ieiða í ljós að
við getum ekki staðhæft að
ákveðnar líffræðilegar, efna-
fræðilegar eða sálfræðilegar
truflanir séu orsakavaldar
kransæðasjúkdóms einungis
vegna þess að þær eru undanfari
eða tengdar sjúkdómnum.
Sama máli gegnir um A-
manngerðardagfar. Þótt það sé
greinilega undanfari og nátengt
kransæðastíflu, á sama hátt og
viðurkenndir áhættuþættir,
verður ekki fullyrt að það sé
orsakavaldur.
Hvaða rannsóknir eru þá
nauðsynlegar til að skera úr um
það hvort A-manngerðin sé í
hættu?
Þörf er á gaumgæfilegri rann-
sókn. Velja þarf allstóran A-
manngerðarhóp. Síðan þarf að
fá álitlegan hluta hópsins til að
semja sig að nýjum siðum og
láta af eða draga úr fyrra lát-
æði. Hinir séu látnir afskipta-
lausir. Sé því svo farið að hegð-
unin sé áhættuþáttur, sem svo
kallast, ætti við læknisskoðun
að koma í ljós að minni einkenni
sjúkdómsins fyndust hjá þeim
einstaklingum sem breytt hefðu
framgangsmáta sínum.
Önnur leið væri sú að reyna
að fá A-manngerðarhóp sem
fengið hefði áfall til að breyta
um dagfar. Þessum einstakling-
um ætti þá síður að vera hætt
við öðru’áfalli.
Hvorug þessara rannsóknar-
leiða er auðveld í framkvæmd.
Fyrst af öllu þarf að sann-
reyna að hægt sé í raun að
breyta hegðum A-manngerðar.
Ennþá vita fáir eða jafnvel eng-
ir sálfræðingar, sállæknar eða
tölfræðingar með nokkurri vissu
hvaða þættir eru ráðandi hvatar
þessarar hegðunar.
Enginn okkar er heldur ennþá
alveg viss um hvers vegna,
hvernig og hvenær tveir aðal-
eiginleikar A-manngerðarein-
staklinga, tímakapphlaupið og
kaldlyndið, skaða líf þeirra og
heilsu.
Við vitum heldur ekki hversu
mikið af þessum hegðunarmáta
er erfður eða áunninn.
Það getur reynst erfitt að
finna leiðir til að draga úr dag-
farsvandkvæðunum þegar við
þekkjum ekki undirrót þeirra og
orsakir. Skilgreiningin hlýtur
líka að byggjast afar mikið á
þeim sem greininguna gerir.
Þá er ekki síður erfitt að út-
vega hóp A-manngerðarein-
staklinga, bæði heilbrigða og
kransæðasjúklinga, í þeim til-
gangi að breyta hegðun þeirra
og lífsmáta í tilraunaskyni.
Sannleikurinn er sá að A-
manngerðareinstaklingar eru
ekki aðeins hreyknir af lífsmáta
sínum, þeir þakka honum bein-
línis fjárhagslega og félagslega
velgengni sína.
Öryggisleysi er rótgróið í
skapgerð A-manngerðarein-
staklinga. Enginn þarf því að
ætla að þeir séu fúsir að breyta
þeim lífsmáta sem þeir telja að-
almótvægi öryggisleysisins: æð-
ishörku til að öðlast meira og ná
lengra þrátt fyrir hindranir
keppinautanna.
Loks má það vissulega teljast
erfitt að breyta þeim háttum og
siðum sem einstaklingur hefur
tamið sér ævilangt, jafnvel þótt
þeir séu honum skaðlegir. Sér-
fræðingurinn hefur ekki yfir að
ráða neinu nýju undralyfi né
heldur skurðtækni sem eyða má
með undirrót reiði, gremju,
óþolinmæði og viðskotaillsku en
þessir skapgerðarþættir eru
tvímælalaust uppistaðan í hegð-
unarmáta A-manngerðar. Hann
getur aðeins beitt orðum í þeirri
von að hann stuðli þannig að
sjálfsþekkingu og -viðurkenn-
ingu viðmælanda síns.
Vænlegar líkur
Er unnt að breyta háttum A-
manngerðar til hins betra? Þrátt
fyrir andmæli og mótbárur hef ég
ástæðu til að ætla að það sé hægt.
Margir hjartasérfræðingar
sem haft hafa með höndum
mjög dýrar faraldsfræðilegar
rannsóknir árum saman án þess
að taka tilfinningaþáttinn með í
reikninginn hugga sig við þá al-
mennu skoðun að A-manngerð
sé algerlega óumbreytanleg.
Þeir líkja henni við erfðastuðul
sem ekki verði breytt.
En þessir vísindamenn virð-
ast ekki skilja að þeir gætu gert
sig seka um að endurtaka
grundvallarskekkju sína. Hún er
sú að fyrir nokkrum áratugum
létu þeir hjá líða vegna fljót-
færni og fastmótaðra skoðana
og án nokkurra athugana, að
taka með í reikninginn að til-
finningar ættu ef til vill ein-
hvern þátt í þróun kransæða-
sjúkdóms.
Margir þeirra neita núna á
sama hátt og án þess að spyrjast
fyrir um rannsóknir á þessu
sviði að hegðunarháttum A-
manngerðar verði breytt.
Þeir hafa enn rangt fyrir sér.
Á árinu 1978 hófum við rann-
sókn á um 1.000 einstaklingum
af A-manngerð sem fengið
höfðu hjartaáfall. Þetta eru
sjálfboðaliðar og helmingur
þeirra hefur samþykkt að á
næstu 5 árum verði gerð tilraun
til að draga úr ýmsum A-mann-
gerðarháttum þeirra.
Tilgangur þessarar rannsókn-
ar sem styrkt er af opinberu fé
og samtakasjóðum er tvenns
konar: 1) hve stóran hundr-
aðshluta þessara A-manngerð-
areinstaklinga sem fengið hafa
áfall er unnt með ráðgjöf að fá
til að breyta hegðunarvenjum
sínum ef það á annað borð reyn-
ist kleift? 2) fá þeir sem breyta
lífsmáta sínum síður áfall í ann-
að sinn?
Ennþá er allt of snemmt að
álykta að lífsmátabreytingar
komi í veg fyrir hjartaáfall í
annað eða þriðja sinn eða bráð-
an dauða.
En það er Ijóst að kransæða-
sjúklingar geta dregið úr spenn-
unni sem stuðlar að hegðunrvenj-
um þeirra.
Það er heldur ekkert undrun-
arefni, a.m.k. ekki okkur sem til
þekkjum, að það er ekki erfiðara
að breyta um lífstíl og halda
honum í horfi en breyta óhollum
neyslu- og reykingavenjum.
En mikil áhersla skal lögð á
þessa viðvörun: Sá sérfræðingur
sem tekur að sér að gefa ráð um
breytt dagfar A-manngerðar-
einstaklings verður að hafa
meira til brunns að bera en sér-
þekkingu í hegðunarráðgjöf,
hann verður sjálfur að vera bú-
inn sérstökum skapgerðareigin-
leikum og ekki síst þeim að