Lesbók Morgunblaðsins - 28.05.1983, Blaðsíða 10

Heima hjá West Iversen er fátt sem minnir á fortíðina og menningu forfeð-
ranna. Húsgögnin eru dönsk og Iversen hefur sjónvarp og myndband. f
bæjunum hafa verið iögð kapalkerfi vegna myndbandanna.
staka rolluskjátur sáust á beit í
hlíðum úti undir Sólarfjöllum,
en fjárbúskapur Grænlendinga
mun byggjast á víðáttumiklum
beitilöndum. Þótt frekar sé hún
rýr, getur víðáttan séð fyrir
töluverðum fjölda sauðfjár sem
gengur að mestu leyti sjálfala á
vetrum. Slíkt er eins gott, því
okkur virtist erfitt að heyja
ofan í eina skjátu, hvað þá ofan
i eina kú eða fleiri eins og hinir
fornu norrænu Grænlendingar
gerðu. Búskapur nútíma Græn-
lendinga er eingöngu fjárbú-
skapur sem byggist á ofan-
nefndum landkostum og því að
eiga nokkur strá í hlöðu ef gerir
aftök. Standi jarðbönn lengi,
drepst fé unnvörpum og hefur
slíkt víst komið fyrir nokkrum
sinnum í tæpri 60 ára nútíma-
fjárræktarsögu landsmanna. Nú
sögðust bændur vinna að því að
koma þessum málum í lag (væru
að byggja hlöður og fjárhús) og
stefna að því að fjölga sauðfé
stórlega úr þeim 15—20 þús.,
sem nú eru í landinu, svo þjóðin
yrði sjálfri sé næg með dilka-
kjöt.
Spurning hvort hinir
fornu Grænlendingar
sultu ekki í hel
Þótt eitthvað kynni að hafa
verið hlýrra á Grænlandi áður
fyrr, þarf ekki fjörugt ímyndun-
arafl til þess að ráða í, hvað gert
hefur út af við landa vora í
Eystri-byggð. Kólnandi tíð hef-
ur mjög líklega útrýmt alveg
nautgriparæktinni. Leifar
áveituskurðanna á biskups-
setrinu í Görðum sýna að ekki
hefur verið vandræðalaust að ná
í tuggu handa kúnum. Jarð-
bannskaflar í tvö eða þrjú ár í
röð kunna svo hreinlega að hafa
drepið fjárstofninn og þá var
farið að sverfa illilega að. Flest-
ar hinna norrænu byggða lágu
djúpt inni í fjörðum, langt frá
sjálfri aðalströndinni. Þótt hinir
fornu Grænlendingar hafi verið
teknir að snúa sér nokkuð að
veiðum og farið í leiðangra langt
til norðurs í því skyni eins og
fornar rúnaristur og annað
sanna, hafa þeim ef til vill verið
flestar bjargir bannaðar í þess-
um efnum á vetrum, sitjandi á
jörðum sínum langt inni á hellu-
frosnum fjörðunum, viðsfjarri
útströndinni. Hringanórinn,
sem gerir sér öndunarholur
gegnum ísinn og var forsenda
fyrir tilveru eskimóanna, lifir að
vísu innan skerjagarðsins, en
trauðlega mjög langt í fjörðum
inni, auk þess sem tiltölulega
lítið er af þessum sel við
S-Grænland miðað við það sem
gerist norðar í landinu. Þá er
spurning hvort landar vorir
fornir á Grænlandi hafi yfir
höfuð komizt upp á lagið með að
veiða hringanórann, sem er víst
mikil kúnst og þolinmæðiverk.
Ég er sem sé að gera því skóna
að Grænlendingar hinir fornu
hafi hreinlega soltið í hel. Slík
örlagasaga sýnist liggja sem
opin bók er maður siglir um
Einars- og Eiríksfjörð nú á dög-
um og virðir fyrir sér hætti
lands og gæði. Ég tel hreinan
óþarfa að draga getsakir um erj-
ur við innfædda eða mannskæð-
ar farsóttir inn í þá sögu.
Ein ömurlegasta
bæjarmynd, sem
fundin verður
Fyrsti bærinn eða kaupstað-
urinn sem við ferðafélagarnir
komum í á S-Grænlandi var
Narssaq yst við Eiríksfjörð. Ég
sá strax að ytra útlit bæjarins
var nákvæmlega það sama og ég
hafði kynnzt miklu norðar í
landinu. Litlum rauð-, græn-,
eða gulmáluðum timburhúsum
er tyllt hér og þar á klappirnar.
Inn á milli raga svo steinsteyptu
íbúðarblokkirnar og virðast í
litlu samræmi við timburhúsa-
þyrpinguna. Samt virka græn-
lenzkir bæir vel á mann og flest-
ir eru þeir snotrir, til að sjá að
minnsta kosti.
Grjóthólarnir hindra tíðast
alla skipulagningu sem kenna
má við reglustiku. Mjóar mal-
bikaðar göturnar hrislast sem
bezt lætur og laga sig að lands-
laginu og húsin gera slíkt hið
sama; beinar línur í gatnagerð
eru varla til. Eini bærinn á
Grænlandi sem hefur eitthvert
slangur af götum sem ganga
beinar og hornrétt hver á aðra,
er höfuðstaðurinn Nuuk eða
Godtháb eins og Grænlands-
missjénerinn Hans Egede kall-
aði staðinn. Þar í miðbænum
hefur risavöxnum íbúðarblokk-
unum tekizt að ganga af snotru
timburhúsunum dauðum með
þeirri afleiðingu að bæjarmynd-
in er ein sú ömurlegasta sem
maður hefur séð. Ferðafélagi
minn hafði þau orð um miðbæ-
inn í Godtháb að þar væri álíkt
og að ganga um leifar radar-
stöðvarinnar á Straumnesfjalli
á íslandi vestur. Þótti mér sú
samlíking vel við hæfi. Fullkom-
in andstæða miðbæjarkjarna
höfuðstaðarins er bærinn
Sukkertoppen sem troðið er
niður í skvompur og gljúfur
milli feiknamikilla grjóthóla.
Bæjarstæðið er svo sérstætt og
hrífandi í senn, að það minnir
mann helzt á óraunveruleikann.
Við ferðafélagarnir fundum að-
eins eitt orð sem gat náð því að
lýsa Manitsok eða mishæða-
staðnum eins og grænlenzka
nafnið ku þýða; álfabæ kölluð-
um við staðinn.
Við íslendingar hugsum sjald-
an um þau þægindi sem eru
vatns- og skolpleiðslur. Allt er
þetta falið í jörð hjá okkur;
sjálfsagðir hlutir sem við tökum
ekki eftir dags daglega. I Græn-
landi verður slíku ekki komið
vandræðalaust niður í eitilharða
klöppina, svo allar leiðslur eru
tíðast í stokkum ofanjarðar.
Jökulkuldar á vetrum gera það
og að verkum að einangra verð-
ur bæði kaldavatns- og skolp-
leiðslur sem hitaveiturör væru.
Fyrir rúmum áratug þegar ég
starfaði á Grænlandi voru það
nær eingöngu íbúðarblokkir
(sem þá voru fáar) sem höfðu
frárennsli og rennandi vatn,
sumar sem vetur. Nú hafði auð-
sæilega verið gert stórt og dýrt
átak í þessum efnum, þótt enn
megi fjöldi einbýlishúsa búa við
kamarmenninguna.
Framhald í næsta blaöi
Hefur nærri hundrað ár
hampað pela í réttum
Meðal þeirra sem kunnir hafa
orðið fyrir vel kveðnar vísur á
síðustu áratugum er Ásgrímur
Kristinsson, kenndur við Ás-
brekku í Vatnsdal. Hann var þar
lengi bóndi, fæddur 1911, nú hér
syðra. Hann gaf út ljóðakver
haustið 1981. Úr því tek ég fyrst
alkunna vísu, sem hefur verið
eignuð fleirum en einum höfundi
ogýmislegt sagt um tilefnið. Hér
er fyrirsögnin svona: Um gifta
konu fjarri heimili sínu.
Þú skalt láta ástaryl
úr augunum fögru streyma,
ef þaö gerir ekki til
eldinum þínum heima.
Þá er sumarmálavísa.
Vikur neyö og vorar senn,
vetrar greiðast böndin.
Taka aö seiða svani enn
sólbjört heiöalöndin.
Þessi mun vera ort á heimleið
og hugsað til konunnar.
Brátt mun verða brautin greiö
bestu vonum mínum.
Hugurinn ber mig hálfa leiö
heim að barmi þínum.
Tvær stökur um rótarslitinn
vestfirskan bónda á mölinni í
Reykjavík:
Hér við þennan Faxafjörö
frelsiö kennir dofa.
Breytt þú hefur búi og jörð
bárujárns í kofa.
Hérna stendur húskofinn
hrauns á breiðu sést’ann.
En þiljabjarti bærinn þinn
bíöur fyrir vestan.
Þá eru glettnisvísur, athuga-
semd og heilræði gefin tveimur
ungum stúlkum.
Ef þú dansar, Magga mín,
mannlífs yst á skarir,
býst ég viö aö blómin þín
blikni fyrr en varir.
Bjargaöu þínum bát til hlés
svo báruna fáir staöiö.
Láttu ei þennan langintes
leiöa þig út í svaöiö.
Um gangnakónginn fræga
Lárus í Grímstungu orti Ás-
grímur.
Lárus er í kolli klár,
kunnur að oröaglettum.
Hefur nærri hundrað ár
hampað pela í réttum.
Lengi hefur hér á landi staðið
mannskæð orusta á milli áhang-
enda okkar fornu rímhefðar og
hinna ungu sem yrkja bæði höf-
uðstafalaust og án endaríms.
Hinn síðarnefndi flokkurinn
mun síðustu áratugi hafa verið
mun fjölmennari á ritvellinum,
en á hverju ári koma fram hin
þokkalegustu skáld í hinum
gamla og góða stíl. Engir ham-
ast af meiri áhuga á atómskáld-
unum en hinir svokölluðu hag-
yrðingar, sem í hógværð sinni
segjast yrkja sér til hugarhægð-
ar fremur en í frægðarvon. Hér
eru nokkrar vísur um rímleysi
og rímleysisskáld.
Gleymdi þjóðin andans auð,
unni Ijóðum hreinum.
Er nú glóðin alveg dauö,
aska í hlóóasteinum.
Fáum betur yrkir óð
atómleturs kálfur.
Út á setur ýmsra Ijóö,
ekkert getur sjálfur.
Margir eiga að ég tel,
andans foróa í sjóði.
Aldrei get ég unað vel,
órímuöu Ijóöi.
Drjúgum trylltist þessi þjóð,
þroska spillir sönnum,
að hlusta á illræmd atómljóö
og öskur í villimönnum.
Sami höfundur hefur ort um
góðskáldin Stephan G. Steph-
anson og Bólu-Hjálmar.
Tæpast getur þessi þjóö
þakkaö skáldsins gáfu,
ódauöleg sem orti Ijóö
aðrir meðan sváfu.
En kvæðabækur St.G.St. hétu
flestar Andvökur. Um Hjálmar
eru tvær næstu vísur.
Skapið hart um koldimm kveld
kveikti margt í Ijóði,
næröi bjartan andans eld
eigin hjartablóði.
Nam hann ungur íslenskt mál,
erfði tungu spaka.
Loppu þunga lagöi á sál
lífsins hungurvaka.
Hér eru svo að lokum vísur um
skáldskaparmál, svona almennt
talað:
Þegar slóðin örðug er,
eyddar gróöurlendur,
alltaf Ijóöiö yljar mér
eins og móðurhendur.
Lítill fengur oröinn er,
andans þrengir vöku.
Nú vill enginn okkar hér,
yrkja lengur stöku.
Atthaganna innsta þrá
elur minjaforðann,
hvergi er grasið grænna en á
grundunum fyrir norðan.
J.G.J.
10